'Geweten kun je trainen'

Eén van de belangrijkste oorzaken van de falende ethiek van bankiers is volgens Möller het gebrek aan goede regelgeving geweest. Bankiers deden alles wat niet verboden was. Maar hoe kan het dat woekerpolissen en winstverdubbelaars legaal zijn? 'Er waren geen regels om deze te verbieden en het geweten van degene die ze gemaakt heeft was niet sterk genoeg om ze niet te maken,' legt Möller uit. 'En je ziet dat als één partij begint, anderen volgen. Je moet dan wel heel dapper zijn om daar dan wat van te zeggen en het zelf niet te doen.'

Möller geeft een voorbeeld uit de praktijk: de aandelenlease affaire, een beleggingsconstructie waarmee beleggers naast hun eigen geld ook met geleend geld aandelen konden kopen. Een gevaarlijke constructie volgens Möller, 'want wanneer de aandelen flink dalen zit je ineens met enorme schuld.' Hij vervolgt: 'Ik was toen directeur van de beurs en was één van de eersten die daarvoor hebben gewaarschuwd.' Maar zijn speeches en brieven aan de toezichthouders van de beurs mochten niet baten. 'Het bleek zelfs dat bijvoorbeeld De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten (AFM) zelf nog geen regels of bevoegdheid hadden om op te treden tegen wat er gebeurde, dat kwam pas later. Gedragstoezicht op de financiële markt is eigenlijk pas van de afgelopen vijf jaar.' 

Een andere belangrijke ontwikkeling die volgens Möller geleid heeft tot de erosie van de ethiek is de 'mechanisatie' van de financiële markt door middel van rekenmodellen zoals VaR (Value at Risk). Al vanaf halverwege de vorige eeuw vond er een omslag plaats waarbij economie steeds minder werd opgevat als economische filosofie, zoals in het werk van Adam Smith, en meer werd gezien als een (waardenvrije) natuurwetenschap, uitgedrukt in wiskundige modellen.

Daarnaast leek mechanisatie van de economie ook gewoon 'gemakkelijker' dan nadenken over ethiek. Maar menselijk gedrag is helemaal niet altijd zo simpel systematisch weer te geven, vervolgt Möller: 'Met alle formules en rekenmodellen zeggen we in feite dat de mensen normaal zijn, maar in tijden van crisis raken mensen in paniek. Wanneer de realiteit anders is, geven deze rekenmodellen en formules dus vaak een incorrecte voorspelling.' 

Dat er aan de moraal van bankiers wat schort, is voor Möller meer dan duidelijk. Maar hoe zit het eigenlijk met de ethiek van de klanten? Ondanks alle dubieuze rekenmodellen en ondoorzichtige aandelenconstructies waarmee klanten om de tuin zijn geleid, vindt Möller niet dat de klanten vrij van schuld zijn. 'Er moet wel gezegd worden dat als er dan een advertentie verschijnt over een winstverdubbelaar, klanten daar al gauw in meegaan. Die geloven het en kopen vervolgens massaal dat product. Maar je mag ook wel van klanten verwachten dat ze controleren wat dat product doet en wat de risico's zijn. Mensen zijn daar ook blind voor, omdat ze denken dat ze er veel mee kunnen verdienen.' Daarnaast hebben banken in het verleden producten aangeboden omdat klanten daar om vroegen, zoals tophypotheken 'om toch dat ene mooie huis' te kunnen kopen. 'Dus er is ook een zekere schuld en gretigheid aan de kant van de klant,' stelt Möller.

Op de vraag of het niet juist de taak van bankiers is om hun klanten eerlijk te adviseren over de producten die ze kopen en hun risico's, valt Möller even stil. 'Veel bankiers hebben dat inderdaad niet gedaan en wilden waarschijnlijk gewoon hun jaar- en maandproductie halen en hun bonus regelen. Dan handelt men volledig vanuit het eigenbelang en niet vanuit het belang van de klant.' 

Veel klanten zijn het vertrouwen in hun bank verloren. Toch verschaft een groot deel van de banken maar weinig inzicht in hun precieze rol in de crisis, wat bijdraagt aan een complex, abstract en steeds minder geloofwaardige imago. De klant heeft behoefte aan transparantie en uitleg om het vertrouwen dat ze verloren zijn terug te krijgen. Hoe komt het dan toch dat veel banken zo gesloten zijn over de situatie en hun excuses niet aanbieden?

Möller: 'Zodra ik zeg dat ik schuldig ben geweest als bank, dan staan meteen al mijn klanten op de stoep die zeggen: 'maar dan moet je me nu ook betalen.' Er zijn natuurlijk nog steeds een aantal zaken in Nederland die niet gesetteld zijn zoals de woekerpolis. Ik kan me wel voorstellen dat de banken juridische aansprakelijkheden hebben die ze proberen te vermijden. Dat is denk ik wel één van de redenen waarom men zo voorzichtig is met het "sorry" zeggen.'

Möller denkt wel dat de Nederlandse banken ondanks de schijnbare radiostilte inmiddels hun lering uit de crisis hebben getrokken en intern orde op zaken hebben gesteld. Maar hoe duurzaam zijn deze lessen? 'Ik denk dat we de afgelopen jaren gezien hebben dat mensen op de korte termijn denken. Het gaat om de bonus van morgen of misschien overmorgen, maar dat is het dan. Ethisch handelen wordt altijd als een beetje soft gezien, maar dat is het zeker niet, want het is in essentie het zeker stellen op lange termijn van je bestaansrecht.'

Volgens Möller ligt een deel van de oplossing voor de toekomst dan ook in duurzaam en anti-cyclisch bankieren. 'Reserves opbouwen op momenten dat het beter gaat, zodat er buffers zijn voor wanneer het minder goed gaat.' Wanneer we dat niet zouden doen en al onze reserves zouden verbruiken, 'stelen' we in feite van toekomstige generaties. 'Ik denk ook niet dat je een toekomstige crisis kunt voorkomen, maar je kunt er wel voor zorgen dat als je een volgende keer in een kuil valt, deze wat minder diep is.' Om daar goed beleid op te voeren moet er echter wel politieke wil zijn om het huidige systeem te veranderen. 'En die is er niet altijd,' stelt Möller.

De 'wil' tot verandering is een voorwaarde voor het genezen van ons huidige banksysteem. 'We kunnen ethiek wel voorschrijven, maar het moet uiteindelijk vanuit de mensen zelf komen,' vertelt Möller. Maar 'geweten kun je trainen,' beweert hij stellig. Möller wil dit onder andere realiseren door ethiek een verplicht onderdeel te maken van elke financiële of businessopleiding. Door mensen in voorbeeldsituaties te plaatsen en ze continu her op te leiden hoopt hij dat ethiek weer meer onderdeel wordt van het financiële denken. Drie jaar geleden hielp hij met de introductie van de leergang 'Financiële Ethiek' aan de Rijksuniversiteit Groningen. Het vak werd echter al gauw omgedoopt tot 'Nieuw leiderschap in de financiële sector', omdat het te weinig deelnemers trok.

Als voorbeeld verwijst Möller ook naar het vak 'medische ethiek' dat een verplicht onderdeel is van elke medische opleiding. Het vak besteedt aandacht aan ethisch nadenken en het vormen van een eigen oordeel over of je handelingen wel of niet juist zijn. 'In de financiële sector bestaat er alleen 'compliance', wat niks anders wil zeggen dan dat je moet voldoen aan de regels. Voor de rest bestaat er in de financiële sector helemaal niks.'  

De arts en de bankier zijn volgens Möller gelijk in dat ze beide degene zijn die de oplossingen moeten brengen als er een medisch of financieel probleem is. 'Ze zijn deskundig en worden gezien als autoriteit. Zowel de klant als de patiënt bevindt zich toch in een ondergeschikte positie en is niet geheel onmondig, maar toch afhankelijk. De relaties tussen beide zijn dus redelijk identiek, maar de arts handelt vanuit de medische ethiek en de bankier vanuit 'financial compliance'.