In de VPRO-reisserie Langs de oevers van de Yangtze trekt arts en fotograaf Ruben Terlou (30) langs China’s langste en drukst bevaren rivier. Door zijn lens zien we hoe jonge en (invloed)rijke Chinezen hun droom najagen.

Hij valt al snel op tussen de drommen Chinese toeristen die staan te wachten bij de ingang van de Chinese tempel aan de Zeedijk in Amsterdam, de plek waar we hebben afgesproken. Met zijn rijzige en slanke postuur steekt hij zo twee koppen boven hen uit. Voor een gesprek over zijn nieuwe reisserie die is gemaakt in China leek dit de meest gepaste locatie: Chinatown in Amsterdam. Het is tussen de middag, de restaurants zijn net open en de gerookte pekingeend hangt alweer aan het spit.

Ruben loopt graag over de dijk. ‘Altijd als ik hier loop, denk ik terug aan de periode dat ik voor het eerst in China was. Precies tien jaar geleden. In mijn eentje, wat voelde ik me vaak alleen en verloren in die grote mensenmassa. Blij werd ik van die kleine eettentjes, en dan at ik het liefst noodles. Lekker goedkoop. Inmiddels zijn de prijzen in China enorm gestegen en noodles zelfs voor een student niet altijd meer betaalbaar.’

Vandaag houdt Ruben het liever bij een koffie met appeltaart in de ernaast gelegen espressobar. Lachend: ‘De Chinese keuken is hier toch minder smakelijk, het lukt deze Chinezen nooit om het zo lekker te maken als daar. Maar misschien is dat vals sentiment.’

Ruben Terlou is arts, fotograaf, spreekt vloeiend Mandarijn en had tot anderhalf jaar geleden geen enkele televisie-ervaring. Hij werd gescout door productiemaatschappij De Haaien die onder leiding van regisseur Maaik Krijgsman (bekend van onder meer Speeches, In Europa en O’Hanlons helden) de nieuwe VPRO-reisserie Langs de oevers van de Yangtze maakte.

Hoe vonden jullie elkaar?

Ruben Terlou: ‘Dat is heel bijzonder gelopen. We kwamen met elkaar in contact via neurobioloog Dick Swaab, hij was gastdocent in China en ik had mijn wetenschappelijke stage bij hem gelopen. Op het moment dat De Haaien me benaderde, werkte ik in het lab in het AMC op de afdeling pathologie. Toen ik de boodschap las, moest ik heel hard lachen. Tijdens de kennismaking was er meteen een klik en al snel besloten we verder te gaan. Ik kreeg eigenlijk maar één opdracht mee: wees en blijf jezelf.’

Hij zegde zijn baan op en trok de afgelopen anderhalf jaar met regisseur Maaik Krijgsman en cameraman Joost van Herwijnen door China, van het moderne Shanghai tot in de diepe binnenlanden.

Klinkt als een droom.

‘Ja dat is het ook, ik had dit zelf niet kunnen verzinnen. Ruben Terlou op televisie. Over China. Bizar! Maar ik besefte ook: alles viel opeens op een plek. Na tien jaar kwam alles samen, via de geneeskunde kwam ik terug waar mijn eigen zoektocht ooit begon: fotograferen in China.’

Je was negentien toen je voor het eerst naar China ging. Zo’n jong broekie, naar een land dat zo ontoegankelijk lijkt. Wat zocht je?

‘Als klein kind droomde ik er al van om later verre reizen te maken. Het gebaande pad, om na school naar de universiteit te gaan, zag ik voor mezelf niet voor me. Ik fotografeerde in mijn vrije tijd en kreeg een enorme kick als ik in de doka mijn foto’s ontwikkelde. Vanuit het niets iets creëren gaf me een intens voldaan gevoel. Zo ontstond mijn droom: ik zou met mijn fotocamera de wereld ontdekken. Thuis hadden we een boek over China, en als tiener bladerde ik daar graag uren doorheen. Het onbekende en de enorme omvang van dat land trok me aan. Wat moet daar veel te ontdekken zijn!’

En dan land je in je uppie op Guangzhou airport, in the middle of nowhere.

‘Na mijn eerste week in China had ik spijt: dit was wel een heel grote stap. Het land was zo overweldigend. Druk. Veel lawaai. En heel veel mensen. Ik wist niet waar ik moest kijken. De schaal en de onbekendheid beangstigden me enorm, vooral tijdens het reizen in de nacht. Het liefst wilde ik niet aankomen op mijn bestemming, want dan moest ik weer een slaapplek zoeken, eten regelen, foto’s maken.’

Hoe ging je te werk?

‘Fotograferen lukte me eigenlijk niet. Ik wist niet hoe ik het moest aanpakken. Pas als je begrijpt wat je ziet, kan je goede foto’s maken. Maar ik was helemaal niet in staat om te duiden wat ik zag. Laat staan dat ik dat kon pakken in een beeld. Dus verlegde ik mijn focus op het leren van de taal. Zo zou de fotografie ook wel komen, dacht ik. Dat duurde twee jaar, en toen moest ik concluderen dat ik de taal inmiddels aardig onder de knie had maar dat er van fotografie nog steeds niet veel terecht was gekomen. Toch wel gedesillusioneerd besloot ik terug te keren naar huis, naar Nederland. Ik moest een nieuw doel vinden in mijn leven. En omdat ik graag mensen help, besloot ik geneeskunde te gaan studeren.’

Voor zijn studie deed Ruben onderzoek naar leukemie. Daarmee won hij in 2013 een AMC Graduate School-beurs voor zijn promotieonderzoek. Toch ziet hij er vooralsnog vanaf om zich verder te specialiseren. ‘Ik ben geloof ik niet zo geschikt om dag in dag uit in een ziekenhuis rond te wandelen. Ik moet dus opnieuw kiezen wat ik wil; dat maakt het leven behoorlijk complex.’

Complex, omdat hij zich toch ook in de fotografie verder ontwikkelde. Tijdens zijn studie reisde hij, opnieuw alleen, via Turkije, Irak en Iran naar Afghanistan. Een regio die – nog steeds – in lichterlaaie staat.

Waarom koos je weer de moeilijke weg?

‘Het is een regio die al jaren dagelijks het nieuws haalt, maar ik had geen beeld van hoe de gewone mensen daar leven en wat ik me moest voorstellen bij een oorlog. Ik wilde mezelf opnieuw uitdagen, grenzen zoeken: kon ik die opdracht dit keer wel aan?’

Ruben blijkt talent te hebben. Hij won in 2008 en 2009 een eerste, tweede en derde prijs in de categorie Buitenlands nieuws van de Zilveren Camera en de Canonprijs voor jong talent.

Chinezen zijn gesloten, ze laten niet graag het achterste van hun tong zien. Toch voer je vaak heel intieme gesprekken. Komt dat doordat je hen meer als arts dan als journalist ondervraagt?

‘Ik ben getraind in het stellen van vragen als arts en ben geen journalist. Dat levert andere gesprekken op. Ik denk dat ik door deze aanpak wel heel duidelijk het persoonlijk leven van de Chinezen kon vangen.’

Hun verhalen grijpen Ruben soms erg aan en dat krijgen we ook te zien. In de eerste aflevering ontmoet hij bijvoorbeeld een jongen van een jaar of achttien die in een fabriek in Shanghai vol giftige dampen namaakfruit maakt. Hij komt uit de provincie en woont in een armoedige migrantenwijk, echt een achterstandswijk. Op een gegeven moment keert Ruben zich van de camera af en lijkt alsof hij een traantje wegpinkt.

Wat gebeurde er?

‘Deze jongen vertelde me dat hij uit een arm gezin kwam en omdat hij zijn ouders niet langer tot last wilde zijn naar de grote stad vertrok om voor zichzelf te zorgen. Hij woonde ook in de fabriek. Als je pvc verbrandt komen er kankerverwekkende stoffen vrij, en die hele fabriek stond blauw van de rook. Je weet dan wel hoe laat het is. Hij maakte enorm lange dagen en sliep met meerdere mensen op een kamer. Zijn droom was schrijver te worden, en daarom hield hij een dagboek bij. Hij las er passages uit voor. Hij schreef heel poëtisch hoe hij zijn plek probeerde te veroveren in het leven. Ik raakte ontroerd omdat hij me zo in vertrouwen nam. We kenden elkaar net een kwartier. Ik herkende mezelf ook in die jongen. Ook ik hoopte destijds op die leeftijd dat ik het ooit zou maken.’

Had je de neiging om hem als een vader te waarschuwen?

‘Die kans kreeg ik niet. Hij was juist degene die tegenover mij vaderlijk ging doen. Door mij uit te leggen dat je in China je zwakte niet moet tonen. Ik kreeg een standje voor mijn emotionele uitlating en een wc-papiertje. Ik vond het heel gênant. Ook dat dit allemaal op camera is vastgelegd.’

Het team kreeg toestemming om te filmen, op voorwaarde dat een gids van de overheid meereisde.

‘De gids was een jonge vrouw, van mijn leeftijd. Ze was er altijd. Dat was wel wennen, je bent continu bewust van haar aanwezigheid. Mensen die ik sprak waren daardoor ook terughoudend. Dat werd versterkt door de aanwezigheid van een camera. Ze pasten een soort zelfcensuur toe.
Onze gids heeft bijna nooit ingegrepen. Alleen als er militairen op straat waren trad ze op. Die mochten we niet filmen. Later bleef ze steeds vaker alleen in de auto achter, dan ging ze even een dutje doen op de achterbank. Achteraf heb ik me wel afgevraagd of ik de grenzen wel genoeg heb opgezocht.’

Noord-Koreaanse toestanden…

‘Die parallel kan je inderdaad trekken. De invloed van de partij op het volk lijkt zelfs groter dan tien jaar geleden, toen ik er voor het eerst was. Overal hangen billboards lang de weg met teksten als “De weg van de partij is de enige goeie weg voor China om te bewandelen”. En daarin wordt het volk ook gemotiveerd: eenheid staat voorop, het volk moet samenwerken aan de wederopstanding van de natie.’

Net als in Rusland, zie je in China dat oude, vaak omstreden leiders opeens een revival krijgen. In Rusland is dat Stalin, in China Mao, de stichter van de Volksrepubliek China. Mao was verantwoordelijk voor grote mensenrechtenschendingen en joeg tijdens de Grote Sprong Voorwaarts miljoenen mensen de dood in.

Jullie wijden er een hele aflevering aan. Hoe verklaar je die Mao-opleving?

‘Nog steeds zien Chinezen hem als dé vader van de communistische partij. Al heel vroeg krijgen kinderen les over hem, ze zingen strijd- en lofliederen over hem. Als je Mao laat vallen, is de gedachte, vervalt de integriteit van de partij. En die wankelt natuurlijk al door de spanning tussen het communistisch gedachtegoed enerzijds en de kapitalistische invloeden anderzijds.
Peking ziet ook wel in dat ze niet helemaal kunnen ontkennen dat Mao ook veel kwade dingen heeft gedaan. Dus heeft de partijtop jaren geleden in een officieel statement laten vastleggen dat hij voor 30 procent “fout” en voor zeventig procent “goed” was. Zo bereikten ze een consensus.’

Dit jaar is het veertig jaar geleden dat Mao is overleden. Is dat ook de aanleiding om deze serie nu uit te zenden? 

‘Voor ons was het wel een mooi ijkpunt om de vraag te stellen: waar staat China nou? We bespreken wel wat Mao heeft gedaan, zijn invloed is gigantisch en niet te negeren. We gaan niet heel diep terug in de geschiedenis, maar je hebt hem wel nodig om het huidige China beter te kunnen begrijpen.’

ELLEN VAN DALEN