Het geheim van Mauritanië

Tien jaar geleden was Mauritanië nog een druk oversteekpunt voor migranten uit West-Afrika naar de Canarische Eilanden, maar sinds de Spaanse kustwacht samen met de collega’s uit Mauritanië de kust patrouilleren komt er niemand meer doorheen.

Mauritanië is een land dat buiten de aandacht van de wereldpers bestaat. Een land van zand, waar de eerste steden pas na de grote droogte in de jaren zestig ontstonden.

Veel gebruiken uit de woestijn zijn met de verstedelijking naar de stad gekomen. Berucht is de gewoonte om jonge meisjes te overvoeden met kamelenmelk en broodkruimels gedoopt in olijfolie. Force feeding heet dat verboden gebruik, bedoeld om de meisjes aantrekkelijker te maken voor de huwelijksmarkt.

Er blijkt in Mauritanië wel meer te gebeuren dat officieel per wet verboden is. Zo probeert de regering van Mauritanië al jaren een groot geheim verborgen te houden voor de buitenwereld. Officieel is slavernij sinds 1981 afgeschaft, bijna een eeuw nadat dit wereldwijd gebeurde. Maar activisten strijden nog altijd voor de bevrijding van tienduizenden zwarte Mauritaniërs die het eigendom zijn van een ander.

© Maarten Kramer/

Ze hebben geen rechten. Ze worden niet betaald voor hun werk in het huishouden van een ander. Vrouwen die kinderen krijgen, vaak van hun eigenaren, moeten deze kinderen de achternaam geven van hun bezitters. De kinderen hebben geen recht op onderwijs. De strijd tegen deze slavernij is gevaarlijk voor activisten, advocaten en journalisten die erover berichten.

De ongeschreven regel van de woestijn

© Bram Vermeulen

‘In de woestijn help je, dat is eigenlijk regel nummer een.’ Sahara-regisseur David Kleijwegt, hier vooraan op de foto, vertelt het met een zekere vanzelfsprekendheid. Het ís ook een vanzelfsprekendheid: in een woestijn die bijna vijfduizend kilometer lang is en tweeduizend kilometer breed, waar de ondergrond letterlijk los zand is en het uren – dagen, weken – kan duren voordat je een ander mens ziet, help je als het nodig is. Want een ander doet dat ook voor jou. ‘Bram voelt zich eigenlijk nog steeds een beetje schuldig dat hij deze foto nam. Hij is altijd de eerste die klaarstaat bij dit soort dingen.’

‘Sommige van de auto’s in de woestijn hebben trouwens wel een miljoen kilometers op de teller. Het voordeel van de woestijn is dat auto’s er eigenlijk niet roesten, dus als je daar een goede auto hebt, kan die heel lang mee. Wat je dan wel moet doen – ik heb geen rijbewijs, dit is gestolen informatie – is je banden een beetje leeg laten lopen.’

Zachte banden hebben namelijk meer oppervlak en laten zich minder snel ingraven. ‘Maar eigenlijk moet je natuurlijk helemaal niet met zo’n auto de woestijn in, maar met een four wheel drive. Het grappige is dat je in Mauritanië veel van dit soort auto’s tegenkomt: oude BMW’s en Mercedessen, die ook uit Nederland komen. Dat is nog wel een interessant verhaal voor de volgende keer, wat er met die auto’s gebeurt.’

Opnieuw zonder noemenswaardig gevolg overigens. Amper een handjevol slavenhouders en -handelaren is sindsdien veroordeeld, volgens de overheid bestaat slavernij in Mauritanië nog altijd niet. Wie het tegendeel beweert, kan wél op een stevige behandeling rekenen, in de vorm van fysiek geweld of jarenlange gevangenisstraffen. Het rapport van Amnesty International over afgelopen jaar spreekt op dit vlak boekdelen.

Ondertussen leven er nog altijd tienduizenden, misschien zelfs wel honderdduizenden Mauritaniërs in gevangenschap. Over de precieze cijfers bestaat al jarenlang onduidelijk: die onzekerheid is dan ook tekenend voor het probleem. Wie de slavernij in Mauritanië wil doorgronden, zal het land moeten doorgronden. En Mauritanië laat zich niet makkelijk kennen. Journalisten, mensenrechtenorganisaties en andere activisten worden er al jarenlang geweerd. Mauritanië is een land in isolatie.

Gezien de ligging van het land is dat opvallend: Mauritanië ligt ingeklemd tussen de Atlantische Oceaan en de Sahara en wordt begrensd door Marokko, Algerije, Mali en Senegal. Hier klopt dus altijd wel iemand aan de deur. In de elfde en de twaalfde eeuw waren dat de witte Moren uit het noorden, die in hun kielzog de islam meenamen. Zij maakten de Afrikaanse volkeren in Mauritanië voor het eerst tot slaaf. Honderden jaren later werden ze vergezeld door de Portugezen en later nog de Fransen, die Mauritanië uiteindelijk koloniseerden.

Binnen de bevolking van Mauritanië – dat ongeveer vier miljoen inwoners kent – zijn er als gevolg talloze subgroepen te ontdekken, die zich ieder op hun eigen wijze verhouden tot de ander. Bovenaan in dit kastesysteem vind je de beydane, de afstammelingen van de witte Moren. Hoewel ze in het land de minderheid zijn, maken ze er wel de dienst uit. Onder hen staan alle andere volkeren en in het bijzonder de haratin, de zwarte Afrikanen die tot slaaf werden gemaakt – en dat daarom in veel gevallen nog zijn.

Slavernij werkt in Mauritanië zo: als je moeder tot slaaf gemaakt is, dan ben jij dat ook. Het is een erfenis, die je al vanaf je geboorte bindt aan een bepaalde familie. Het maakt het in kaart brengen van de slavernij in Mauritanië een bijna onmogelijke klus. De Global Slavery Index van The Walk Free Foundation schat het aantal slaven op 90.000, maar de berekening van mensenrechtenorganisaties en NGO’s valt vaak veel hoger uit. Zo denkt anti-slavernijactivist (en haratin) Biram Dah Abeid, die leiding geeft aan mensenrechtenorganisatie IRA Mauritanië, dat ruim twintig procent van de bevolking in slavernij leeft.

Biram Dah Abeid strijdt inmiddels al ruim tien jaar tegen de slavernij in zijn land. Het heeft hem al het nodige gekost. Hij is meerdere malen gearresteerd en gemarteld en zat ruim een jaar in een gevangenis. De Mauritaanse president, Mohamed Ould Abdel Aziz, riep persoonlijk op tot vervolging en later zelfs tot de doodstraf. Twee keer deed Biram Dah Abeid zelf een gooi naar het presidentschap: vooraf aan de laatste verkiezingen, deze zomer, werd hij opnieuw gearresteerd. De overheid ontkent een politieke motivatie achter de arrestatie. Slavernij bestaat tenslotte niet in Mauritanië.

▾lees hieronder: Haroun Sala, voorzitter van IRA Mauritanië-Nederland over de arrestatie van Biram Dah Abeid
▾verderop: regisseur David Kleijwegt over vergunningen en andere ongemakken

Over vergunningen en lenskapjes

‘Mauritanië is een politiestaat, maar wat dat betekent, daar ben ik daar pas achter gekomen,' vertelt Sahara-regisseur David Kleijwegt, wanneer hij gevraagd wordt naar zijn tijd in het Afrikaanse land. 'Bram en ik gingen er eerst samen naartoe, nog voordat we geschreven toestemming hadden om te filmen. Dat zat al wel in de pijplijn en werd elke keer opnieuw beloofd: “Morgen.” Alleen morgen kwam maar niet.’

‘We hadden wat dat betreft natuurlijk ook een rare aanvraag. De meeste cameraploegen komen er voor een nieuwsitem, een soort hit and run, of om er een documentaire te draaien, bijvoorbeeld over de ijzerertsmijn. Dat zijn gerichte aanvragen, bij ons stond er simpelweg: alledaags leven in Mauritanië.’

Om de aanvraag te bespoedigen werd er uiteindelijk contact gemaaktmet een fixer, die bekend stond als pro-regering. De vergunning werd in een handomdraai gerealiseerd.

© Maarten Kramer

Net zo snel bleek er een staartje aan het verhaal te zitten. ‘Wat wij in eerste instantie niet hadden begrepen is dat we maar een heel klein stukje van de aanvraag goedgekeurd hadden gekregen. Namelijk, filmen hoe Mauritanië optreedt tegen terrorisme en hoe migratie er begrensd wordt. Dingen waar het land goed bij af komt. Slavernij, daar konden we vanaf dat moment niet eens meer vrijuit over praten.’

‘Toen hebben we besloten om een soort dubbele shift te draaien. Overdag draaiden we wat we konden en ’s avonds draaiden we, zeer beperkt en met andere apparatuur, wat we wilden. En onderwijl was ik niet echt meer regisseur, maar bliksemafleider.’

Zo moest David onder andere het interview met Mohamed Elid, de advocaat die de belangen behartigt van voormalig tot slaaf gemaakten, missen: ‘Toen was ik met onze fixer op zoek naar een lenskapje dat helemaal niet kwijt was. Alleen maar om de rest de ruimte te geven naar dat gesprek te gaan. Misschien zie je het er wel ook aan af, dat weet ik niet, maar het was wel nodig.’

wat feiten op een rij

► De ijzerertstrein vertrekt dagelijks vanuit de mijnen van Zouérat naar de havenstad Nouadhibou – een reis van om en nabij 700 kilometer.

► De trein is bijna drie kilometer lang en bestaat uit meer dan tweehonderd wagons. Die zijn voor het overgrote deel gevuld met ijzererts; voor passagiers is een beperkt aantal coupés beschikbaar.

► Een kaartje voor de trein kost ongeveer drie dollar. Voor zwartrijders zijn er met de tientallen ijzerertswagons genoeg opties. Zorg dan wel dat je goed gekleed gaat – sowieso wordt het 's nachts ijzig koud.

► De hele rit duurt 17 uur, maar aankomsttijden zijn een indicatie, geen vasstaand feit: een paar uur vertraging is heel normaal.

► Bekijk ook: deze fotoserie van The Washington Post, een reportage van The New York Times en dit videoverslag van National Geographic.

Het begon in Nouakchott

Een dag nadat de videoclip ‘It started from Nouakchott’ (2013) op internet verscheen, werden zanger Hamzo Bryn en artieste Leila Moulay gearresteerd en urenlang ondervraagd. Reden voor de arrestatie was de manier waarop Leila in beeld wordt gebracht, namelijk zonder hoofddoek. Uiteindelijk werd het duo vrijgelaten op de voorwaarde dat Leila vanaf dat moment gesluierd zou blijven.

De ophef rondom de video bracht in Mauritanië een maatschappelijke discussie teweeg over culturele normen, generatieverschillen en nationale identiteit. In deze discussie staan de jonge stedelingen lijnrecht tegenover de traditionele Mauritaanse overheid.

Hamzo en Leila werden door de video symbolen voor de jonge generatie: een generatie die de wereld wil begrijpen en zich losmaakt van beperkingen die Mauritanië hen oplegt. Deze houding is ook terug te zien in de clip, die tal van elementen uit de hedendaagse mondiale popcultuur bevat: een T-shirt met de Amerikaanse vlag, een mooie auto en een bruisend sociaal leven.

De arrestaties en kritiek weerhield de artiesten er niet van door te gaan met muziek produceren. Naar aanleiding van de ophef die videoclip veroorzaakte, bracht Hamzo het nummer 'L-khbar shin-hi?' uit, ofwel ‘Wat is het probleem?’. Leila Moulay scoorde een jaar na de arrestatie de hit 'Les Mourabitounes’, waarin ze dansend het Mauritiaanse voetbalteam aanmoedigt.

meer Sahara