Argos
Kalkar (deel 2): het verband tussen kernenergie en kernwapens
Inleidende teksten:
AANKONDIGING ARGOS
Zojuist verscheen het boek ‘De Angstreactor’, van Argos-redacteur Kees van den Bosch. In dat boek wordt de geschiedenis beschreven van de snelle kweekreactor in Kalkar, net over de grens bij Nijmegen. Wat blijkt? De vader van de snelle kweekreactor, de Duitse professor Wolf Häfele, heeft ook een beslissende invloed gehad bij de onderhandeling over het Non Proliferatie Verdrag, eind jaren zestig. Voor Argos reden om daar wat verder in te duiken. Want die zwaktes van het non proliferatie verdrag hebben gevolgen tot de dag van vandaag.
Tekst 1
Iran en uraniumverrijking, Noord Korea en de bomtest. En dan is er nog Abdul Khan, onze eigen atoomspion, die de Pakistaanse atoombom doorverkocht aan Libië, Noord Korea en Iran. De verspreiding van kernwapens beheerst de laatste jaren de wereldpolitiek. Het Non Proliferatie Verdrag uit 1968, het verdrag dat de verspreiding van kernwapens moet tegengaan, wankelt of is misschien al dood, zoals sommigen beweren.
Wat betekent het non-proliferatieverdrag nog? Zijn de problemen met de uraniumverrijking door Iran nú, niet voor een deel te wijten aan zwaktes in het NPV, zwaktes die het gevolg zijn van de Duitse opstelling bij de onderhandelingen eind jaren zestig?
Wij spraken met Nederlandse diplomaten die bij die onderhandelingen over het non-proliferatieverdrag betrokken waren.
In Argos vandaag een onderzoek naar het verband tussen kernenergie en kernwapens
Tekst 2
Max van der Stoel, de Nederlandse politicus die het meest betrokken was bij het non-proliferatieverdrag. Hij was in de jaren zeventig minister van Buitenlandse Zaken en eind jaren zestig, toen de onderhandelingen over het non-proliferatieverdrag begonnen, staatssecretaris voor buitenlandse Zaken in het kabinet Cals. Daarna bleef hij als tweede Kamerlid voor de partij van de arbeid nauw betrokken bij deze zaak. We praten met hem over Iran. Dit land wil uranium verrijken en de westerse wereld met voorop de Amerikaanse president Bush gelooft niet dat Iran alleen maar vreedzame bedoelingen heeft. Dat is op dit moment een grote diplomatieke crisis. Iran claimt dat ze niets onoorbaars doen. Uraniumverrijking mág van het non proliferatie verdrag. Een verdrag dat Iran heeft ondertekend. Is dat geen zwakte van dat verdrag, vragen we Max van der Stoel.
Tekst 3
Bart van der Sijde is natuurkundige en kernwapendeskundige. Hij schreef daarover een standaardwerk. Hij vindt het non-proliferatieverdrag ook belangrijk maar hij maakt zich wel zorgen
Tekst 4
Van begin af aan al zitten er zwakheden in het verdrag, zegt van der Sijde. Wat zijn dat voor zwakheden? En Hoe komen die in dat verdrag. Daarvoor gaan we naar Solingen. Daar woont de inmiddels 79-jarige professor Wolf Häfele. Een grootheid in de Duitse kernenergiewereld. De bedenker van de snelle kweekreactor, eens de trots van Duitsland, die nu geëindigd is in een pretpark in Kalkar.
Tekst 5
Je kunt pas echt kernenergie gebruiken als je met Plutonium wilt werken.
zegt Häfele. Zijn snelle kweekreactor werkte met plutonium. Met 10 kilo plutonium kun je een kernbom maken.
Tekst 6
Als je met kernenergie werkt en met plutonium dan moet dat gecontroleerd worden, anders kun je daarmee dreigen, aldus Häfele. En met dat dreigen bedoelt hij dan het maken van een atoombom. Duitsland begon met het snelle kweekreactor project in 1957. Häfele werd in 1960 projectleider. Hoe dicht Duitsland daarmee bij een atoombom zat heeft Häfele beschreven in een niet openbaar gemaakt document uit 1965. Daarin staat op pagina 16
"De intensiteit van de beheersing van de plutonium-technologie in de komende jaren, en de hoeveelheid Plutonium die Duitsland in de jaren 70 zal hebben, betekenen dat de technologische drempel voor militair gebruik van kernenergie, buitengewoon klein is."
Tekst 7
Als Duitsland zijn snelle kweekreactor heeft is het dicht bij een atoombom. Dat wist Häfele al in 1965. dat wisten ook politici in Duitsland voor wie Häfele dit stuk schreef. Daarom werd Häfele eind jaren zestig toegevoegd aan de Duitse delegatie om mee te onderhandelen over het non-proliferatieverdrag. In die onderhandelingen had Häfele één doel. Duitsland belooft geen kernwapens te maken maar daar moet iets tegenover staan:
Tekst 8
De prijs, of zoals u wilt, het compromis dat tot stand kwam, was dat ons voorstel over de toepassing van vreedzaam gebruik van kernenergie ook een plaats kreeg in het non-proliferatieverdrag. Dat werd artikel 4, dat stond er oorspronkelijk niet in
Aldus Wolf Häfele. In dat artikel 4 staat dat alle ondertekenende landen het recht hebben om kernenergie te gebruiken en te ontwikkelen.
Tekst 9
Oorspronkelijke wilden de Amerikanen het vreedzame gebruik helemaal bewaken of zelfs afschaffen.
Dat zegt Häfele. Maar Duitsland vocht voor zijn kernenergie, Häfele vocht voor zijn kweekreactor. En artikel IV kwam er.
Tekst 10
Herman Burgers was in die dagen diplomaat. Hij werkte op het ministerie van Buitenlandse Zaken hoofd van de afdeling ontwapening en was betrokken bij de onderhandelingen over het verdrag tegen de verspreiding van kernwapens
Tekst 11
Dankzij de Duitse inspanningen, die overigens werden gesteund door Japan, kwam er dus dat artikel 4 in het non-proliferatieverdrag. Dat artikel heeft als consequentie dat Iran groot gelijk heeft als het zegt dat het uranium wil verrijken. Met verrijkt uranium kun je ook een atoombom maken. Maar het mag, van artikel 4. Iran heeft het non-proliferatieverdrag getekend. Oud-diplomaat Herman Burgers.
Tekst 12
Ook kernwapendeskundige Bart van der Sijde ziet dat verband tussen Duitsland toen en Iran nu.
Tekst 13
Er is nóg een zwakke plek in het non-proliferatieverdrag, die ook een gevolg is van de opstelling van Duitsland, Ook die zwakheid kwam uit de koker van professor Wolf Häfele.
Het gaat om de controle op de naleving van het verdrag. Als landen beloven geen kernwapens te maken is dat heel aardig maar om het zeker te weten moet je dat mogen controleren. Daarvoor dacht men aan het IAEA in Wenen, het Internationaal Atoomagentschap Ook op dat punt lagen de Duitsers dwars. PvdA-politicus Max van der Stoel maakte zich daar indertijd erg boos over.
Tekst 14
Max van der Stoel. Hij maakte zich eind jaren zestig erg boos over de opstelling van Duitsland in de onderhandelingen over het verdrag. Hij sprak in de tweede kamer zelfs over een 'constante guerrilla' van Duitsland tegen het non-proliferatieverdrag. Hij zei ook:
'Ik geloof dat het nodig is om nu duidelijk uit te spreken wat hier allemaal achter zit. Het betreft hier niet zozeer de zorg voor de toekomst van de Duitse nucleaire industrie en voor de industriële spionage, als wel de zorg dat het non-proliferatieverdrag een toekomstige atoommacht in de weg zou staan.'
Tekst 15
Dat Van der Stoel daarin gelijk heeft bewijzen nu achteraf de woorden van Wolf Häfele.
Duitsland wees de controle door het IAEA af. We hebben toch al Euratom, de Europese kernenergieorganisatie, zeiden de Duitsers. Häfele legt uit waarom
Tekst 16
Omdat ik van Euratom geen diefstal van industriegeheimen verwachtte. Zegt Häfele. De IAEA werd volgens de Duitsers beheerst door de Russen en de Amerikanen en vooral die Amerikanen waren de concurrent. Die mocht niet in de moderne Duitse kweekreactorproject kijken. Daarom wilde Häfele dat.
Tekst 17
En dat was zeer tegen de zin van de Amerikanen in die tijd.
Tekst 18
Herman Burgers, de Nederlandse diplomaat, was daar in die jaren erg boos over.
Tekst 19
Bovendien bedacht Häfele nog iets anders. We hoeven niet overal in al die landen die het verdrag ondertekenen te gaan kijken, bij hun kerninstallaties, zegt Häfele. Zijn instituut in Karlsruhe bedacht een slimme truc, het splijtstofstroomprincipe
Tekst 20
Dat zogeheten splijtstofstroomprincipe komt uit Karlsruhe, het komt van mij. Zegt wolf Häfele. Het principe behelsde dat je een wereldwijde boekhouding van splijtstoffen ging opzetten. Door op bepaalde plaatsen te controleren hoeveel splijtstof er lag kon je dan controleren of de boekhouding klopte. Met veel minder werk kon je andere landen dan in de gaten houden.
Ben Sanders is een Nederlandse oud-diplomaat die in de jaren zestig namens Nederland bij het internationaal Atoomagentschap in Wenen werkte. Bij de controleafdeling. Sanders herinnert zich die rol van Duitsland nog goed..
Tekst 21
Toen het verdrag ondertekend was werd Sanders betrokken bij de uitwerking van de technische afspraken. Toen werd hem duidelijk dat de Duitsers gebluft hadden.
Tekst 22
Ben Sanders, aan de telefoon vanuit New York, waar hij tegenwoordig woont.
Wat was de indruk van Sanders over de opstelling van de Duitsers bij de onderhandelingen?
Tekst 23
Herman Burgers, die voor Nederland bij de onderhandelingen zat had een vermoeden waarom de Duitsers zo dwars lagen
Tekst 24
De Duitsers wilden de mogelijkheid voor een kernwapen open houden. Häfele verraadt die bedoeling als hij tijdens het gesprek wijst op een bijlage bij het non-proliferatieverdrag
Tekst 25
Ik kan u een ding heel concreet zeggen. Bij de ondertekening van het NPV in 1969 is bij de ondertekenaars een verklaring bijgevoegd waarin staat dat als Europa een gezamenlijk verdedigings- en buitenlandse politiek krijgt dat dan dat hele Europese entiteit geldt en niet de individuele handtekeningen van de landen die op dit moment geen kernwapens hebben.
Tekst 26
Daarmee zegt Häfele, hield Duitsland de mogelijkheid deel te nemen aan een Europese kernmacht uitdrukkelijk open.
Tekst 27
Het non-proliferatieverdrag heeft zijn zwakheden waardoor de internationale gemeenschap het nu moeilijk heeft met de Iraanse uraniumverrijking.
Maar er is nog een probleem met het non-proliferatieverdrag, dat is artikel 6. daarin beloven de staten die al kernwapens hebben dat ze zullen onderhandelen over de afschaffing daarvan. En daar praat tegenwoordig helemaal niemand meer over. Die afspraak wordt simpelweg niet uitgevoerd. Bart van der Sijde
Tekst 28
Begin jaren tachtig werden er in Nederland grote demonstraties gehouden tegen de eventuele plaatsing van kernwapen in Europa. De angst voor de bom was toen groot en algemeen. Maar het gevaar van kernwapens is nu waarschijnlijk veel groter. En het verdrag dat moet tegenhouden, het NPV, is dood. Dat zegt de Duitse medeonderhandelaar Wolf Häfele: Het nonproliferatieverdrag is leeggelopen. Het is dood.
Tekst 29
Bart van der Sijde vat het zo samen:
AFKONDIGING
Argos werd deze week gemaakt door Kees van den Bosch.
Argos is een coproduktie van de VARA en de Vpro.