Het Spoor Terug
De afrekening 6: De Verbittering
Zesde deel van een serie van elf documentaires over de afrekening met vermeende en daadwerkelijke collaborateurs na de Tweede Wereldoorlog. Centraal staan de verbittering over de milde straffen voor landverraders en de barmhartigheidscampagne ten behoeve van de 'foute' Nederlanders.
Aan het woord komen schrijver en reporter A. den Doolaard (pseudoniem van C.J.G. Spoelstra), procureurfiscaal J.G. Zaaijer, journalist Cobie Frank van Het Parool en de verzetsstrijders Truus Menger-Oversteegen en Karel Nijsel. Geïllustreerd met een voorgelezen fragment uit een artikel van J.B. Charles (pseudoniem van schrijver en criminoloog W.H. Nagel).
Beschrijving
0'00" Aankondiging door omroeper van dienst Cor Galis.
Programmatune inclusief quotes. Inleiding door presentator over de ambitieuze plannen die in de oorlog ontstonden voor de bijzondere rechtspraak en de gebrekkige uitvoering ervan.
na 4'29" Interviewer spreekt met A. den Doolaard, schrijver en oud-medewerker van Radio Oranje, over de vage en vergaande plannen van koningin Wilhelmina over de bijzondere rechtspleging, zonder dat hij er serieus over nagedacht had. Pres. introduceert Karel Nijsel (oud-Spanjestrijder, oud-militair en oud-verzetsstrijder).
na 6'25" Int. spreekt met Nijsel. Nijsel zegt een harde aanpak van collaborateurs te hebben verwacht nu de felle toespraken van koningin Wilhelmina op Radio Oranje. Het bleek snel na de bevrijding dat de "grote jongens" niet en de "kleine jongens" wel aangepakt werden. Nijsel is verbolgen over het feit dat oud-SS'ers hun Nederlandse nationaliteit sneller terugkregen dan oud-Spanjestrijders.
Pres. introduceert oud-verzetsstrijdster Truus Menger.
na 10'41" Int. spreekt met Truus Menger. Ze zegt: "Die hele rechtspleging is eigenlijk een, nou, een farce geweest." Sommige mensen die nu nog leven verdienen de doodstraf. Ze vertelt na een vraag van int. over de wraakgevoelens die ontstonden door de milde straffen. Doordat sommige SS'ers niet werden gestraft bleef ook na deze oorlog de angst bestaan. Ze vertelt over goede Duitsers die door Duitse nazi's werden vermoord, de na de bevrijding voortdurende bedreiging van verzetsmensen en de dreigbrieven en -telefoontjes aan haar adres tijdens de Menten-affaire.
Pres. introduceert Cobie Frank, journalist bij Het Parool (zowel ondergronds als na de oorlog). Frank onderzocht zelf het gedrag van landverraders tijdens de oorlog en publiceerde hierover in Het Parool.
na 18'08" Int. spreekt met Frank. Frank vertelt over zijn onderzoek naar en publicatie over de hoofdagent die verantwoordelijk was voor de arrestatie en mishandeling van Frank's ouders in de Tweede Wereldoorlog. Deze man maakte na de oorlog carrière binnen de politie. Frank spreekt bovendien over de tegenwerking die hij van de overheid en de directie van zijn krant ondervond bij zijn onderzoek en publicatie. De directie gaf hem opdracht te stoppen met publiceren omdat adverteerders moeite met de artikelen hadden. Pres. met tekst over de overstap van Frank naar het blad 'Strijd'.
na 27'18" Frank leest een artikel van hem uit 'Strijd' voor, dat gaat over de teleurstellend milde aanpak van collaborateurs. Hij spreekt over de moeizame verwerking van het feit dat zware gevallen binnen een jaar na de bevrijding werden vrijgelaten. Frank vertelt over de medische hulp (van o.a. prof. dr. Bastiaans) die hij niet nodig zou hebben gehad als er hardere straffen waren uitgedeeld. In dat geval was zijn rechtsgevoel bevredigd geweest.
na 34'20" Muziek. Na 36'07"Pres. met tekst over het ontstaan van de barmhartigheidscampagne voor collaborateurs. Het blad 'De Linie' loopt daarin voorop. Op 15 april 1945 verschijnt een artikel van A. den Doolaard in het blad waarin de schrijver pleit voor opheffing van de kampen en stopzetting van de bijzondere rechtspraak.
na 37’14" Int. spreekt met Den Doolaard. Den Doolaard zegt tot het schrijven overgegaan te zijn doordat hij ging inzien hoe willekeurig de veroordeling, strafvermindering en behandeling in de kampen in zijn werk ging. Pres. met tekst over de kritiek van J.B. Charles op Den Doolaard in zijn artikel 'Volg het spoor terug'. Een acteur leest een fragment voor uit dit artikel over de teleurstelling dat een NSB'er de doodstraf niet krijgt.
na 42'30" Int. vervolgt met Den Doolaard. De schrijver: "Wat hadden ze dan gewild, al die mensen doodschieten? Alle NSB'ers doodschieten?" Den Doolaard spreekt [geërgerd] over de mishandeling in de kampen en het ondemocratische gehalte van de bijzondere rechtspraak. Vooral het economische deel van de zuivering is niet consequent doorgevoerd. Sommige mensen werden te zwaar, anderen te licht gestraft. Den Doolaard spreekt over de 'gedwongen' plaatsing in De Linie. Geen enkele ander blad wilde het artikel plaatsen.
na 39'14" Pres. introduceert J.G. Zaaijer (procureurfiscaal bij het Bijzonder Gerechtshof in Den Haag). Zaaijer spreekt over het uitstekende gehalte van de bijzondere rechtspraak. Hij heeft nooit naar de kritiek geluisterd. De regering saboteerde volgens hem de strenge rechtspleging door haar gratiebeleid. Muziek.
na 55'07" Afsluiting door pres. Muziek.
Inleidende teksten:
Tekst I
Al voor de bevrijding van Nederland in mei 1945, werkt de regering in ballingschap aan de zogenaamde bijzondere rechtspleging. "Snel en streng recht voor alle landverraders", is het motto. Als de bevrijding eenmaal daar is blijkt alles toch niet zo soepel te verlopen als gedacht. Binnen de kortste tijd worden meer dan 120.000 mensen opgepakt en in kampen gestopt, terwijl pas een half jaar later, in september '45, de bijzondere gerechtshoven enigszins beginnen te draaien. Omdat het aantal arrestanten veel te groot is, komt uiteindelijk slechts een klein deel daadwerkelijk voor de rechter. Het overgrote deel wordt geseponeerd of met een geldboete afgedaan. De tijd verstrijkt en de kritiek neemt toe. Velen begrijpen niet dat de landwachter, waarvan zij dachten dat hij de kogel zou krijgen al weer vrij rondloopt, dat de foute politieman nog in functie is, of dat de voormalige bunkerbouwer nu al weer grof geld verdient aan opdrachten van de nieuwe regering. Het is immers nog niet zo lang geleden dat koningin Wilhelmina, via Radio Oranje, het volk ferm toesprak en zei, dat er na de bevrijding geen plaats meer zou zijn voor landverraders. De schrijver A. den Doolaard werkte in die tijd voor Radio Oranje. Hij nam dit soort dreigementen aan het adres van de landverraders toen al niet serieus.
Tekst 2
Koningin Wilhelmina is niet de enige die teleurgesteld is. Karel Nijsel heeft ten tijde van de bevrijding geen vijf, maar bijna tien jaar oorlog achter de rug. Hij heeft eerst gevochten in de Spaanse Burgeroorlog, is bij terugkomst in Nederland praktisch direct onder de wapenen geroepen, en tijdens de bezetting is hij actief in het verzet. Nijsel had zich van de nieuwe vrede heel wat meer voorgesteld.
tekst 3
Ook de communistische verzetsstrijdster Truus Menger krijgt na de bevrijding heel wat teleurstellingen te verwerken.
Tekst 4
Cobie Frank werkt tijdens de bezetting voor het illegale Parool. Na de bevrijding wordt hij aangesteld als buitenlandredacteur. In de tijd die hij over heeft gaat hij achter landverraders aan die dreigen hun straf te ontlopen, hij verzameld bewijsmateriaal, en publiceert het resultaat vervolgens in het Parool. Frank over zijn motieven.
Tekst 5
Frank gaat weg bij het Parool. Hij weigert te stoppen met publiceren over foute Nederlanders die nog steeds vrij rondlopen. Daarom stapt hij over naar de redactie van het blad Strijd, daarin wordt tenminste ruim aandacht besteed aan het slappe optreden van justitie.
Tekst 6
Frank heeft zich er niet bij neergelegd. Nu, meer dan veertig jaar later, schrijft hij nog steeds over wat er destijds allemaal is misgegaan. Hij is constant blijven roepen om recht, zonder veel resultaat, en hij heeft het al die jaren dan ook niet makkelijk gehad.
Tekst 7
Niet iedereen vindt dat er veel te slap gestraft wordt. Als de tijd verstrijkt, klinkt er, met name uit rechtse en katholieke kringen, een heel ander geluid. De term 'barmhartigheid' wordt geïntroduceerd. Het moet nu maar eens afgelopen zijn met die strenge straffen. Laten we een streep zetten onder het verleden en werken aan de wederopbouw. Als dan in 1948 de brochure 'Kamptoestanden' van dominee Van der Vaart Smit — zelf héél erg fout tijdens de oorlog — verschijnt, waarin de verhalen staan over wantoestanden die in de kampen voor foute Nederlanders zouden hebben plaatsgevonden, is dat koren op de molen van de 'barmhartigen'. En er breekt een ware barmhartigheidscampagne los. Voorop loopt het blad De Linie. Niet voor niets, want dit blad is platform voor vele journalisten die fout waren geweest. Maar in diezelfde Linie verschijnt op 15 april 1949 een artikel van de hand van A. den Doolaard, de man die voor Radio Oranje nog zo tekeer ging tegen landverraders, gaat nu tekeer tegen eenieder die met de bestraffing van die landverraders te maken heeft.
Tekst 8
Na het verschijnen van dit artikel krijgt Den Doolaard een hausse van kritiek over zich heen. Een van de felste critici is zijn collega-schrijver J.B. Charles, die in zijn boek "Volg het Spoor terug" meer dan twintig pagina's aan het artikel besteedt. Hij uit hierin niet alleen kritiek, maar ook zijn teleurstelling in Den Doolaard, die hem tijdens de oorlog via Radio Oranje nog zo ferm had toegesproken.
Tekst 9
Een van de belangrijkste mensen bij de Bijzondere rechtspleging is Mr. Zaayer, procureur-fiscaal bij het bijzonder gerechtshof in Den Haag. Wat vindt hij van de kritiek van Den Doolaard op het functioneren van die bijzondere rechtspleging.
Tekst 10
Zaayer vindt dat de Bijzondere rechtspleging op zich goed functioneerde, maar over het uiteindelijke resultaat is ook hij niet tevreden.