Het Spoor Terug
Ben Sijes
Portret van oud-RIOD medewerker Ben Sijes, een Amsterdamse Jodenjongen en een eigenwijze radencommunist die zich na de oorlog ontwikkelde tot een opvallend historicus.
Gebruikmakend van 'oral history' schetste hij de nazi-gruwelen in een aantal indrukwekkende boeken.
Door zijn samenwerking met Simon Wiesenthal kreeg hij internationale bekendheid bij het opsporen van oorlogsmisdadigers.
Interviews met:
- psychotherapeut en vriend Simon Speijer;
- biograaf Richter Roegholt;
- politicoloog Prof. Hans Daalder;
- journalist Hans Jacobs, die samen met Sijes en Simon Speijer het Wiesenthalfonds oprichtte;
- Martin Sijes, de jongste zoon van Ben Sijes
Inleidende teksten:
- Ben Sijes, radencommunist en wetenschapper
- Ben Sijes, de man die aantoonde hoe de nazi-moordmachine werkte
- Ben Sijes, de geschiedschrijver van het gewone volk
- Ben Sijes, een portret.
Ben Sijes is nog geen 10 jaar als in 1917 in Rusland de revolutie uitbreekt.
In de Amsterdamse Jodenbuurt, waar hij opgroeit, voelt hij de opwinding en de hoop. Zijn vader, een politiek bewuste sigarenmaker, loopt de massavergaderingen af. En zijn moeder zorgt ervoor dat kleine Ben méé gaat: "Laat hem maar zien hoe dat gaat", zegt ze tegen haar man. En de kleine Ben ziet hoe het gaat.
Zestig jaar later schrijft hij het zo op: citaat De "eenheid der arbeiders" — dat ideaal heeft Ben tot zijn dood in 1981 voor ogen gestaan. Maar dan niet zomaar arbeiders, maar zelfbewust arbeiders die geen leiders meer nodig hebben.
In 1932 zegt Ben de sociaaldemocratie vaarwel. Hij wordt 'radencommunist' en draagt die overtuiging uit in vele geschriften en op vele straathoeken. En ook z'n vrienden kannen er niet omheen, zo weet Simon Speijer — die hem in 1935 leert kennen — te vertellen:
Tekst 2 Richter Roegholt, van wie de afgelopen week een biografie over Ben Sijes op de markt kwam, leert hem vlak na de oorlog kennen. Ben gelooft dan nog altijd dat de massa's ooit zichzelf zullen bevrijden:
Tekst 3 Een keer tijdens de oorlog, maakt Ben mee, dat de arbeiders inderdaad zelf een belangrijk besluit nemen. In februari 1941 leggen ze in Amsterdam het werk neer. Ze zijn woedend over de deportatie van arbeiders naar Duitsland en over de toenemende vervolging van de joden. Ben is op dat moment 'uit overtuiging' arbeider geworden. Hij werkt als elektrisch lasser op een fabriek in Amsterdam—noord als de februaristaking uitbreekt:
Tekst 4 Dat het de arbeiders zijn – en niet het centrale bestuur van de communistische partij – die de Februaristaking op gang brengen, toont Ben na de oorlog zelf aan in zijn monumentale boek over die Februaristaking. In de oorlog zelf brengt hij de laatste jaren door als onderduiker - zijn vader, moeder en zuster komen om in Duitse concentratiekampen. De oorlog is nog niet eens afgelopen of Ben is al actief voor het latere Rijks Instituut voor Oorlogsdocumentatie. Binnen dat instituut is hij de man,die nadrukkelijk het geheugen van de gewone man als historische bron gebruikt. Honderden interviews maakt hij voor zijn boeken over de Razzia van Rotterdam en over de Februaristaking. Prof. Hans Daalder maakt in 1955 als jong politicoloog kennis met Sijes en zijn – dan nog nieuwe – 'oral history'–methode:
Tekst 5 De journalist Hans Jacobs, die samen met Sijes en Simon Speijer het Wiesenthal-fonds oprichtte, roemt de durf van de 'ambtenaar' Sijes. Want zijn boek 'De Arbeidsinzet' over de Nederlanders die in de oorlog als dwangarbeider naar Duitsland werden gestuurd, bevat ook ongezouten kritiek op de Nederlandse regering:
Tekst 6 Martin Sijes, de jongste zoon van Ben, herinnert zich ook een voorval waaruit blijkt dat Ben Sijes durfde:
Tekst 7 Dat gezin Sijes - moeder Greetje en de zonen Ruben en Martin - hoe maakten die hun vader eigenlijk mee? Nogmaals Martin:
Tekst 8 Altijd praten over politiek. Simon Speijer maakte dat al voor de oorlog mee. Als hij het gezin Sijes na de oorlog terugvindt, is er wat dat betreft niets veranderd:
Tekst 9 De jaren '60 worden ook de jaren van de grote processen voor ben. Hij doet dan niet alleen wetenschappelijk onderzoek om boeken te schrijven over de oorlog. Hij brengt ook weer processen tegen oorlogsmisdadigers op gang, hij probeert Nederlandse ambtenaren een andere mentaliteit bij te brengen en verschijnt zelf als getuige-deskundige voor rechtbanken in Duitsland en Oostenrijk, waar beruchte nazi's worden aangeklaagd. Nazi's als Rajakovitsch, Harster, Zöpf en Slottke, die verantwoordelijk waren voor de deportatie van duizenden Nederlandse joden, ook Ben's familie. Die processen grijpen hem hevig aan, zo herinnert Hans Jacobs zich.
Tekst 10 Maar, ondanks de angsten en de paniek, verschijnt Ben Sijes toch voor de microfoon van de Nederlandse radio om - rechtstreeks - zijn visie te geven op het belang van de processen:
Tekst 11 Door al die processen tegen oud-nazi's komt Ben in contact met Simon Wiesenthal. Het wordt meteen vriendschap. Al snel is Wiesenthal kind aan huis, zo herinnert zijn zoon Martin zich.
Tekst 12 Door zijn boeken en zijn getuigenissen in de processen tegen oorlogsmisdadigers, krijgt Sijes steeds meer bekendheid én erkenning. Erkenning als wetenschapper. En dan komt de dag, dat aan hem, de autodidact, door twee universiteiten tegelijk het eredoctoraat wordt aangeboden, die van Leiden en Amsterdam. Sijes kiest voor Amsterdam en vertelt zijn gehoor bij het aanvaarden van het ere-doctoraat nog eens,wat hem bewoog bij zijn werk:
Tekst 13 Niet lang daarna wil de katholieke Hogeschool van Tilburg hem aantrekken als hoogleraar 'politieke stromingen'. Maar Sijes laat via prof. Daalder weten, dat-ie het niet doet:
Tekst 14 Kort daarop wordt er in Leiden speciaal voor hem een leerstoel ingesteld, de Cleveringa-stoel. Daalder,één van de initiatiefnemers, is achteraf niet zo gelukkig met de manier waarop Sijes dat professoraat invulde.
Tekst 15 Ben Sijes heeft het radencommunisme nooit verloochend. Niet alleen aan de Leidse universiteit hebben ze dat ervaren. Ook zijn zoon Martin kan er over vertellen:
Tekst 16 "Tot op zijn sterfbed zag hij tekenen van zelfbewustzijn", zegt Martin. En zo was het. Niet lang voor zijn dood zei hij in een radio-interview nog:
Tekst 17 "Ben liet nooit los", zegt zijn oude vriend Simon Speijer. Ben was een gedrevene.
Tekst 18 0p 12 juli 1981 sterft Ben Sijes. Vier dagen later wordt hij begraven. Er is muziek, het Jiddische lied 'Sag nicht keinmal'.