Het Spoor Terug
Afscheid van Indië 7, Beel in Batavia
Zevende deel van de tiendelige serie 'Afscheid van Indië', over de strijd van Nederland om het behoud van de kolonie Indië, een strijd die tussen 1945 en 1949 werd gevoerd.
Dit programma werd eerder uitgezonden op 13 september 1986.
Programma naar aanleiding van het verschijnen van het gelijknamige boek over oud-KVP-politicus Louis Beel, die tijdens de tweede militaire acties in 1948 in Indonesië de hoogste uitvoerder van het Nederlandse beleid was.
Onlangs werd het archief van de in 1977 overleden Beel geopend, waarbij nieuwe feiten over de Indonesië kwestie onthuld werden. Schrijver Ronald Gase putte uit die archieven, maar ook uit die van de oude Drees en het Kabinet van de Koningin. Een zwerftocht door het doolhof van intriges, al dan niet mislukte samenzweringen en achterklap, kortom het verhaal over de bekrompenheid van Neêrlands hoogwaardigheidsbekleders in bange dagen en een reconstructie van een stuiptrekkend Nederlands koloniaal beleid.
Met het boek terug in de tijd.
Met opnamen uit het Historisch archief en interviews met vier mensen die vanwege hun politieke of ambtelijke functies die gebeurtenissen van zeer nabij meemaakten:
Programma naar aanleiding van het verschijnen van het gelijknamige boek over oud- KVP-politicus Louis Beel, die tijdens de tweede militaire acties in 1948 in Indonesië de hoogste uitvoerder van het Nederlandse beleid was.
Onlangs werd het archief van de in 1977 overleden Beel geopend, waarbij nieuwe feiten over de Indonesië kwestie onthuld werden. Schrijver Ronald Gase putte uit die archieven, maar ook uit die van de oude Drees en het Kabinet van de Koningin. Een zwerftocht door het doolhof van intriges, al dan niet mislukte samenzweringen en achterklap, kortom het verhaal over de bekrompenheid van Neêrlands hoogwaardigheidsbekleders in bange dagen en een reconstructie van een stuiptrekkend Nederlands koloniaal beleid.
Door politieke ruilhandel bezetten de katholieken de post van Minister van Overzeese Gebiedsdelen. Het beleid verhardt, de hoogste gezagsdrager in Indië Van Mook wordt ontslagen en de KVP-er Beel volgt hem op. Maar ex-minister-president Beel weet niets van Indië, en het conflict escaleert in de tweede politionele actie.
Aan het woord:
- Dr. Boon, destijds politiek adviseur van toenmalig luitenant gouverneur-generaal Van Mook;
- De heer Piekaar, destijds secretaris van de vooraanstaande KVP-er Dr. Beel;
- Koets, politiek adviseur van Van Mook;
- Mr. Van der Goes van Naters, destijds fractieleider van de PvdA.
Inleidende teksten:
Een dezer dagen verschijnt het boek 'Beel in Batavia'. Het boek, geschreven door Ronald Gase, bevat nieuwe onthullingen over de kwestie Indonesië. Onthullingen gebaseerd op tot nu toe onbekende dan wel geheime archieven. Zo putte Ronald Gase zijn materiaal uit de archieven van Beel, de oude Drees en uit het kabinet van de Koningin. Een zwerftocht door het doolhof van intriges, mislukte samenzweringen en achterklap, kortom het verhaal over de bekrompenheid van Neerlands hoogwaardigheidsbekleders in bange dagen en een reconstructie van een stuiptrekkend Nederlands koloniaal beleid. Verslaggever Chris van Esterik ging met het boek in de hand terug in de tijd. Het Spoor en Beel in Batavia.
Tekst 1 Een dezer dagen verschijnt het boek 'Beel in Batavia', geschreven door Ronald Gase. Gase schreef zijn boek over de Indonesië-kwestie op basis van archieven die tot nu toe geheim waren of nog niet gebruikt. Zoals de archieven van Beel, Drees en van het kabinet van de Koningin. Het is een zwerftocht geworden in het doolhof van intriges, achterklap, mislukte samenzweringen en vaderlandse bekrompenheid van onze eigen hoogwaardigheidsbekleders. Waarin een klein land klein kan zijn. Vandaag een reconstructie gebaseerd op het boek van Gase van de laatste stuiptrekking van het Nederlandse koloniale beleid, dat nog zo'n onverwachte steun kreeg van de rooms-katholieke politiek.
Tekst 2. 17 augustus 1945. Nederland komt nog bij van de bevrijdingsfeesten. Ondertussen besluiten de nationalisten in Indonesië dat 350 jaar Nederlandse betutteling wel genoeg is geweest, ze roepen de onafhankelijke republiek Indonesië uit. De reactie van de politieke elite in Nederland laat zich raden. Ongeloof, verontwaardiging en gekwetste trots. Het nationalisme van de Indonesiërs kan in hun ogen niet echt zijn. Dr. Boon heeft het allemaal van zeer nabij meegemaakt. De heer Boon was in die tijd politiek adviseur van toenmalig luitenant gouverneur-generaal Van Mook. Van Mook was in die functie de hoogste Nederlandse gezagsdrager in Indië. Daarna was van Mook van 1948 tot 1952 secretaris-generaal op het ministerie van Buitenlandse zaken. Boon over van Mook.
Tekst 3 De heer Piekaar, destijds secretaris van de vooraanstaande KVP-er Dr. Beel, die de opvolger van Van Mook zou worden, kan dat beeld nog niet geheel loslaten:
Tekst 4 Met veel tegenzin van Nederlandse kant komt het in april 1946 tot onderhandelingen met de Republiek op de Hoge Veluwe in aanwezigheid van Van Mook. De onderhandelingen mislukken. Twee jaar later schrijft Van Mook verbitterd aan zijn naaste politieke adviseur Koets:
Tekst 5 Maar behalve dat de sociale oogkleppen van Drees hem het uitzicht op het Indonesisch nationalisme ontnamen, droeg ook de fractieleider van de KVP, Mr. C.P.M. Romme, vol ijver zijn steentje bij om de Hoge Veluwe conferentie te laten mislukken. Vol deftige verontwaardiging schreef hij als staatkundig hoofdredacteur in de Volkskrant onder de titel 'De week der Schande': "De regering heeft gesproken met heren die zich aandienen als ministers van de zogenaamde republiek Indonesia die de regering een half jaar geleden nog noemde: een onberaden avontuur, een Japans maaksel, een afschuwelijke impasse waarin ontredderd Java meer en meer verzinkt....." Wat had deze katholieke leidsman met de relatie tussen de oude kolonie en het moederland voor. In 1946 zei hij het zelf zo:
Tekst 6 Militairen komen altijd wat onverhulder voor hun mening uit. In een nu knullig aandoend schetsje voor twee heren interviewt generaal Kruls, chef-staf van het Nederlandse leger, generaal Spoor, opperbevelhebber van de strijdkrachten in Indonesië:
Tekst 7 In juli 1948 zijn er verkiezingen in Nederland. Met veel politiek raffinement lukt het Romme om een katholieke minister in het centrum van de Indonesië-politiek te plaatsen. Mr. Sassen, een neef van Romme, wordt minister van Overzeese gebiedsdelen. Hoewel de KVP de grootste partij wordt krijgt de PvdA het premierschap in de persoon van Willem Drees: een prijs die Romme graag betaalde. Professor Enthoven, adviseur van Van Mook noemde het resultaat in een brief aan Koets "een volledige overwinning van Romme. De PvdA heeft dit alles genomen op voorwaarde: Drees Minister-President!". Mr. Van der Goes van Naters, destijds fractieleider van de PvdA:
Tekst 8 Die blindheid van de PvdA zou haar nog menigmaal doen struikelen op het pad van de Indonesische politiek. Gase ontdekte dat Drees in die dagen een persoonlijk formatiedagboek bijhield. Mr. Van der Goes van Naters:
Tekst 9 Tot aan de verkiezingen van 1948 is luitenant gouverneur-generaal Van Mook uitvoerder van de politiek in Batavia. Wat was dat voor een man? Zijn politiek adviseur Dr. Boon:
Tekst 10 De katholieke begeerte om het Indonesië-beleid in handen te krijgen reikt nog veel verder dan het Ministerie van Overzeese Gebiedsdelen. Op 15 juli 1948, tijdens de kabinetsformatie, zegt Beel tegen Van der Goes van Naters dat Van Mook direct vervangen moet worden:
Tekst 11 De persoonlijke omstandigheden waar Van der Goes op doelt waren de kinderen van Beel, die allemaal zwakzinnig waren. Waarom wilde Romme, de ingenieuze architect van het Indonesië-beleid van de KVP, nu eigenlijk zo graag het monopolie op de koloniale politiek? Dr. Boon:
Tekst 12 Vanaf het begin van de kabinetsformatie is het een absolute eis van de KVP om Van Mook, die in hun ogen nog veel te progressief is, te vervangen. Beel, de oud-premier, is de gedoodverfde opvolger in dit hoge ambt. Hij moet de KVP-politiek ten opzichte van Indonesië die combinatie van onverzettelijkheid en zalvendheid geven. Mr. Van der Goes:
Tekst 13 De heer Piekaar over Beel:
Tekst 14 Met Beel's godsdienstigheid viel inderdaad niet te spotten. Gase ontdekte onder meer brieven aan zijn familie in Limburg: "November 1948. De kanende weken zijn erg belangrijk. Reken erop, dat er veel gebeden zal worden. Dit alles heeft zijn betekenis in het plan van de Voorzienigheid. Tegen dien achtergrond tob ik maar voort en vertrouw dat het goed zal zijn. Heb heel veel steun van Monseigneur Willekens en pastoor Doumen." Dr. Boon:
Tekst 15 "Het is anders eenzaam hier op zoo'n hoge post in een Paleis. Het Paleis is erg open en ik ben er 's nachts geheel alleen", schreef Beel aan zijn familie. De heer Piekaar:
Tekst 16 Plannen smeden om beleidsmakers op hoge posten te ontslaan levert in de politiek altijd weer een fascinerend mengsel op van onoprechtheid, broeierig gekuip in achterkamers en de scherpe geur van machtswellust. Zo ook nu met de vervanging van Van Mook door Beel. Sassen, de minister van Overzeese Gebiedsdelen, stuurde Van Mook een ontslagbriefje dat Koets tot op de dag van vandaag 'hufterig' noemt. "Excellentie! Het ligt in het voornemen van dit ministerie om in Indonesië wijziging te brengen in de vertegenwoordiging der Kroon. Het kabinet zou in dit verband op U met de grootste aandrang een beroep willen doen, om elders een anderen, uiteraard zeer hoogen en gewichtigen post te willen aanvaarden. Wij zouden het op den hoogsten prijs stellen, zo U ter bespreking hiervan zeer spoedig naar Nederland zoudt kunnen komen. Het leek mij juist met dit schrijven niet te wachten tot enige formele uitnodiging te dier zake U zal bereiken. Veroorloof mij, U mede langs dezen weg mijn bijzondere erkentelijkheid te betuigen voor het hartelijk telegram, dat gij mij bij mijn ambtsaanvaarding hebt willen zenden. Met gevoelens van grote hoogachting verblijf ik, Uw Emanuel Sassen." Twee dagen eerder had Beel, die zijn ambities om de opvolger van Van Mook te worden beloond zag door het kabinet, ook een brief aan Van Mook geschreven. Maar Van Mook ontving die brief later dan de brief van Sassen. De brief is een boeiend staaltje van de botsing tussen het streven naar macht van een politicus en zijn integriteit, waarbij het laatste altijd het onderspit delft: "Waarde Van Mook, Vice-premier Van Schaik deelde mij in het bijzijn van Drees mede, dat zijn gedachten uitgingen naar mij voor de komende nieuwe functie van vertegenwoordiger van de Kroon in overgangstijd. Ik heb nog geen definitief besluit genomen, daar ik allereerst wens dat met jou over een en ander uitvoerig van gedachten wordt gewisseld. Waar het hier jouw persoon betreft, die ik zeer bijzonder waardeer om je uitzonderlijke kwaliteiten en de zeer bijzondere wijze, waarop je in deze naoorlogse jaren je bovenmenselijke taak hebt vervuld, een persoon met wie ik door vriendschapsbanden ben verbonden, heb ik verlangd - en daarvoor ook volledig begrip gevonden - dat, mocht men tot wisseling besluiten, vooraf ter zake volledig overleg met jou zou worden gevoerd." Dr. Boon:
Tekst 17 Dr. Koets:
Tekst 18 Maar eerst kreeg Van Mook het briefje van Sassen. Hoe ontving hij dat? Dr. Koets:
Tekst 19 Bij zijn bezoek aan Nederland in september 1948 zegt vice-premier en KVP-er van Schaik tegen Van Mook dat zijn ontslag niet terug gedraaid kan worden omdat met Beel "bindende afspraken" zijn gemaakt. Koets noemde dat in een brief toen 'the bloody limit':
Tekst 20 Van Mook was in alle staten toen hij naar Nederland kwam. Citaat uit een brief die Van Mook schreef aan een vriend in Indonesië: "Bij mijn aankomst waren niet minder dan vier levensgroote ministers op het vliegveld, waaronder Sassen die uiterst liefelijk deed, en daarbij van mijn kant een ijzige koelte ondervond. Het was de heeren niet prettig. Ik begon met de brief van Sassen voor te lezen, waarvan sommigen wel hadden gehoord, maar waarvan de
Tekst aan niemand bekend was. Daarop: consternatie. Beel had zeer kennelijk last van een uiterst slecht geweten. Hij zit met zijn figuur tegenover mij verlegen. Ik vroeg hem op de man af, of hij zich in staat achtte het zaakje over te nemen, maar kreeg geen duidelijk antwoord. Wél gaf hij toe dat ik onder deze omstandigheden gegeven de publiciteit en het rumoer om mijn persoon moeilijk nog lang op Batavia zou kunnen blijven. Drees zat diep in de put. De oppositie tegen mijn persoon bleek bepaaldelijk niet alleen (en zelfs niet in hoofdzaak) uit te gaan van de VVD en C.H., maar ook van de kliek Romme. Je ziet dat dit alles erg misselijk is. Ik vrees dat de heeren de gevolgen ernstig onderschatten en uit hun knusse knoeisfeer onbehagelijk wakker zullen schrikken. Ik vind het een afkeerwekkende en zielige vertoning." Op 2 november 1948 nam Van Mook officieel afscheid in Batavia. Dat hij zeker niet de progressieve wolf in schaapskleren was,waarvoor de katholieken hem hielden, maakte hij toen nog eens duidelijk:
Tekst 21 Waarom werd Beel, getooid met de verse titel van Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon eigenlijk Van Mook's opvolger? Dr. Koets:
Tekst 22 Hoe beschrijft de man die samen met Drees wellicht het enige echte prototype van de Nederlandse naoorlogse politicus is aan een Indonesische sultan in de wondere wereld van het Oosten aan zijn familie? "Gisteren en vandaag in Pontianak geweest. De pracht van deze ontvangst is niet te beschrijven. De sultan, die ik persoonlijk al van Den Haag kende, ontving ons op Oosterse wijze in een licht paleis, de Istana. Honderden gasten, Chinezen, Dajakkers, Maleiers, tal van Europeanen, voornamelijk Nederlanders. De mooiste gewaden, een sprookje van halfgesluierde vrouwtjes. En temidden van dit alles Monseigneur Valenberg, de apostolisch vicaris van Pontianak, die prachtig werk verricht. Als je dan wordt aangekondigd als de Minister-President van het Koninkrijk en je krijgt daags daarna in officiële vergadering van de Sultan het verzoek om aan de Koningin de trouw te betuigen van het West-Borneo's volk, dan verzeker ik jullie, dat ik er stil van word en de druk van de verantwoordelijkheid dubbel voel. Moge Onze Lieve Heer mij helpen." Maar Beel vertelde niet alles. Dr. Boon was bij het bezoek:
Tekst 23 Net zoveel kennis van Indonesië als wij nu hebben over de achterkant van de maan, geen enkel inzicht in militaire zaken; dat gaf generaal Spoor reden tot voldoening. Dr. Koets:
Tekst 24 Spoor staat ook nog in het geheugen gegrift van Mr Van der Goes toen hij in november 1948 Indonesië bezocht:
Tekst 25 Vlak voor het uitbreken van de tweede militaire actie stuurt Beel doelbewust een ultimatum van de Nederlandse regering aan de Republiek meer dan een dag lang niet door aan de Republiek zodat die nauwelijks tijd had te reageren. Dr. Boon:
Tekst 26 Toen de tweede militaire actie daarop een feit werd bereidde Rome in Nederland de bevolking alvast op harde tijden voor:
Tekst 27 Die tweede militaire actie is een gebeurtenis die altijd het geweten heeft getergd van de oude sociaal-democratische leiders, of ze nu Drees, Schermerhorn of Van der Goes heten. Tijdens de formatie van '48 enkele maanden ervoor vroeg Van der Goes aan Beel of in het regeringsprogramma ...."de vermelding van politionele actie als ultiem remedium niet kan worden geschrapt; niet dat dit middel onacceptabel zou zijn in laatste instantie, doch ter voorkoming van eventuele publicatie dienaangaande."
Tekst 28 Op 27 december 1948, toen de actie in volle gang was sprak Van der Goed op een PvdA vergadering in Amsterdam:
Tekst 29 Door toedoen van Amerika werd Nederland gedwongen op 31 december de actie te stoppen. Boon had in een achteraf gezien visionaire brief aan Van Mook in de zomer van '48 al de hopeloosheid van deze onderneming geschetst:
Tekst 30 Gedreven door de moed der wanhoop probeerde Beel in zijn Nieuwjaarstoespraak van 1 januari 1949 nog eenmaal de feiten met alle macht te negeren:
Tekst 31 Alle eenheid onder het huis van Oranje ten spijt dwongen de Verenigde Naties Nederland te onderhandelen met de Republiek, in plaats van oorlog te voeren. Het failliet van de rooms-katholieke politiek kwam in zicht en begon nu ook genadeloos in eigen kring politieke slachtoffers te maken: in februari neemt Sassen ontslag als minister en in mei doet Beel hetzelfde. Romme schrijft hem in die dagen: ...."De politieke constellatie leek den vorigen zomer toch niet zo gek opgebouwd. maar het resultaat is vandaag de dag toch tamelijk gek." Beel's woede en verbittering waren zo groot dat hij zijn spreekwoordelijke vormelijkheid en geslotenheid liet varen. Hij antwoordde Romme: "Het is op zichzelf een ellendig gevoel, dat wat mogelijk was na 19 december, door inderdaad halfslachtigheid van het kabinet innerlijke verdeeldheid en besluiteloosheid niet is gerealiseerd. In politieke zin is het in ons land belabberd. Hier is men het vertrouwen in Nederland kwijt. Men wacht weer op een volgende stunt. Bah!" En zonder een zweem van ironie schreef hij aan zijn familie: ...."Geloof in ieder geval te hebben laten zien dat hier op deze post een katholiek het aan kan en zich weet te handhaven." Het tijdperk van het politieke kolonialisme was definitief voorbij. Vanuit welke visie hadden de Nederlandse ambtenaren deze eeuw Indonesië bestuurd? Dr. Koets:
Tekst 32 Batavia, 27 december 1949:
Tekst 33 Tot slot: Welke plaats nemen deze vier jaren van vaderlandse bekrompenheid kortzichtigheid en machtspolitiek in iemands leven in? Dr. Boon:
Uitgebreidere documentatie aanwezig in VPRO archief
Uitgebreidere documentatie aanwezig in VPRO archief