Het Spoor Terug
De nieuwe mens afl. 3: De Opbouw
Deel drie van de zesdelige serie 'De nieuwe mens', over het leven in de Sovjet-Unie van 1917 tot de periode Gorbatsjov.
In deze aflevering:
de eerste jaren na de revolutie. Een tijd waarin nog veel lijkt te kunnen, maar
ook de tijd in welke zich de machtstrijd tussen Lenin en Stalin afspeelt.
Interviews met Nederlanders die destijds in de Sovjet-Unie woonden:
- Jan Rutgers, zoon van kolonist Sebald Rutgers;
- Hilde Wiesing, woont sinds 1931 in Moskou;
- de Russen Alexander Pavlov en Tatjana Stojanova, voor wie naar mate de revoluties verstreek het steeds moeilijker werd om hun orthodoxe geloof te belijden;
- Sima Sneevliet, dochter van de Nederlandse communist Henk Sneevliet en in de Oekraïne geboren, zij spreekt over het onderwijs waar de 'nieuwe mens' naar communistische ideologie gevormd werd;
- kolonist Jan van der Es en ingenieur in een machinefabriek.
Inleidende teksten:
tekst 1
Als de bolsjewieken onder leiding van Lenin in oktober 1917 tsaar Nicolaas II afzetten en vermoorden, betekent dat niet dat ze direct de macht over het immense Russische rijk in handen hebben. Behalve met een wereldoorlog, die de voedingsbodem was voor het uitbreken van de revolutie, krijgen ze nu ook te maken met een burgeroorlog, die tot 1921 zal voortduren. De anti-bolsjewistische witte legers, gesteund door Tsjechische en zelfs Amerikaanse, Britse, Japanse en Franse troepen, ondernemen verwoede pogingen om de verdreven liberale regering van Kerenski opnieuw in het zadel
te helpen. Als gevolg van de burgeroorlog neemt de directe nood in het grotendeels verwoeste land enorm toe. Om de industrie weer op gang te helpen, voert de communistische partij, waarin de bolsjewieken zich hebben verenigd, de zogeheten Nieuwe Economische Politiek in. Binnen die politiek
is enige ruimte voor partikulier ondernemerschap in landbouw en industrie.
De Russische revolutie is een enorme bron van inspiratie voor de internationale arbeidersbeweging. Als partijleider Vladimir Uljanov, alias Lenin, een beroep doet op buitenlandse kameraden om de nieuwe socialistische staat te helpen bij de wederopbouw, is de Nederlandse ingenieur Sebald
Rutgers een van de eersten die aan de oproep gehoor geeft. Rutgers biedt aan om het Siberische Koeznjetski Bassein, kortweg Koezbaz genoemd, te helpen ontwikkelen. Het is gebied met enorme kolenreserves. Lenin geeft zijn goedkeuring aan het plan en vanaf 1921 trekken tientallen kolonisten uit
verschillende Westerse landen naar het centrale stadje Kemeróvo om met woord en daad mee te helpen aan de opbouw van het socialisme. Rutgers' zoon Jan komt in 1925 stage lopen bij zijn vader en raakt onder de indruk van de positieve geest die er in het nieuwe Rusland heerst.
Tekst 2
De positieve stemming in de Siberische arbeiderskolonie blijkt al gauw een uitzondering te zijn. De communistische partij ontwikkelt zich tot een bureaucratisch apparaat, dat de macht niet met de arbeiders deelt maar de macht zelf in handen neemt. Vooral na de dood van Lenin in 1924 neemt het
centralisme sterk toe. Ook de Koezbaz-kolonie ontkomt niet aan ingrepen van bovenaf. Zelfs daar verdwijnt de revolutionaire geest, zoals blijkt uit een brief van kolonist Anton Struik aan zijn broer Dirk.
Tekot 3
Ook Jan Rutgers, die in 1927 voor twee jaar naar Kemerovo afreist, merkt dat er sinds zijn bezoek van twee jaar daarvoor, een omslag heeft plaatsgevonden.
Tekst 4
De machtsstrijd binnen de communistische partij, ontstaan na de dood van Lenin, wordt uiteindelijk gewonnen door Jozef Stalin. Onder zijn leiding wordt de centrale rol van de partij steeds verder versterkt. Stalin zelf wordt de
verpersoonlijking van dat nieuwe beleid. Ondanks de kritiek van veel buitenlandse communisten, waaronder aanhangers van de verdreven revolutionair van het eerste uur Trotski, maar ook van internationaal vooraanstaande communisten als Herman Gorter en Henriette Roland Holst, blijft de Sovjet-Unie aantrekkingskracht uitoefenen op veel buitenlanders. Hilde Wiessing, dochter van de door de Russische revolutie geïnspireerde journalist Henri Wiessing, vestigt zich in 1931 in Moskou. Zij ervaart de sfeer er nog als uiterst revolutionair.
Tekst 5
En de Russen zelf? Voor zover ze niet tot het partijapparaat, de nomen clatura, behoren, staan ze steeds afwijzender tegenover het communistische regime. De in 1912 geboren Alexander Pavlov, een schuilnaam, groeit op in een stadje aan de oever van de Wolga. Als lid van de Russisch-ortodoxe
kerk bezoekt hij aan het eind van de jaren twintig bijeenkomsten waar in het openbaar over maatschappelijke en religieuze vraagstukken gediscussieerd wordt. Aan die discussies komt al snel een einde, zo merkt hij, en bovendien
komt het geloof, dat volgens de grondwet vrij is, steeds verder in de verdrukking.
Tekst 6
Tatjana Stojánova, opgegroeid in Odessa aan de Zwarte Zee, heeft dezelfde ervaring. Ook voor haar wordt het steeds moeilijker om haar geloof te belijden.
Tekst 7
Sima Andrejeva Sneevliet, de in de Oekraine geboren dochter van de Nederlandse communist Henk Sneevliet, keert in 1934 op 11-jarige leeftijd voorgoed terug naar haar geboorteland. Haar eerste indrukken zijn er niet erg positief.
Tekst 8
Het onderwijs is voor de communistische partij het belangrijkste instrument bij de vorming van de 'Nieuwe Mens', zoals die volgens de communistische leer in de Sovjet Unie zal ontstaan. Geschiedenis en maatschappijleer zijn daarbij de vakken waarin de ideologie het meest direct tot uiting komt. Partijleider Stalin, wiens inzichten onaantastbaar zijn, is daarbij het grote voorbeeld. Sima Sneevliet en Tatjana Stojánova ervaren dat in hun schooltijd in de jaren dertig.
Tekst 9
De grootste economische verandering vindt plaats in 1928, als Stalin de Nieuwe Economische Politiek, waarin met name aan de boeren nog enige zelfstandigheid werd toegestaan, vervangt door een volledig centraal geleide planeconomie. Het eerste 5-jarenplan voorziet in een massale, gedwongen
collectivisatie van de landbouw en de industrie. Jan van der Es, tot 1927 als ingenieur werkzaam in de Koezbaz-kolonie in Kemerovo en daarna werkzaam in een machinefabriek in Kharkov, merkt het gevolg van die gedwongen collectivisatie.
Tekst 10
Jan van der Es kan als kolonist nog de honger ontvluchten, voor de Russen zelf begint vanaf 1931 een periode van bittere armoede. Zelfs in de Oekraine, eens de graanschuur van Rusland en zelfs van Europa, is nauwelijks meer iets te krijgen, zo ondervindt Tatjana Stojánova.
Tekst 11
Vooral in de jaren 31 en 32 wordt de Sovjet Unie geteisterd door een gigantische hongersnood. De Nieuwe Mens is iemand die aan vrijwel alles gebrek heeft en bovendien voortdurend moet oppassen om niet als vijand van het socialisme opgepakt en naar een strafkamp in Siberië afgevoerd te worden. Ook Alexander Pavlov ondervindt in zijn woonplaats aan de Wolga
de gevolgen van de crisis.
Tekst 12
Alexander Pavlov overleeft uiteindelijk de terreur, die het Stalin-regime in de loop van de jaren dertig steeds verder ontwikkelt. Een terreur die tientallen miljoenen Sovjet-burgers het leven zal kosten. Over die terreur gaat het volgende deel van deze serie. Alexander Pavlov, die na zijn krijgsgevangenschap in de Tweede Wereldoorlog naar Nederland vluchtte, dankt zijn overleven in de dertiger jaren aan een wijze raadgeving, die zijn oom, slachtoffer van de Stalin-terreur, hem ooit gaf.