Het Spoor Terug
De Mediene 5: Met Judaicatours op reis
Aflevering 5 van de vijfdelige Spoor Terugserie De Mediene, over het joodse leven in de provincie voor de Tweede Wereldoorlog.
"Ik zit middenin de matzes", wil zeggen dat je met de grote schoonmaak bezig bent. Matzefabriek Hollandia in Enschede moet altijd koosjer zijn, maar vooral met Pesach, als de sjmoeremadzes gebakken worden. Enschede had voor de oorlog een bloeiende joodse gemeenschap. Ook in het naburige dorpje Borne was een joodse buurt, met synagoge, joodse school en huis van de godsdienstleraar.
Aan het woord o.a.:
- directeur Herjo Woudstra van de matzefabriek Hollandia
- Jaap van Gelder
- Sybrand Lammers
Inleidende teksten:
De bus van Judaica tours, is om negen uur vertrokken uit Rotterdam, heeft een kleine omweg gemaakt over Oud-Beijerland om nog een groep belangstellenden op te halen en is nu volgeladen op weg naar Zierikzee.
Tekst 2
Eva Bosschaart-van Wittene heeft altijd in Middelburg gewoond, vanaf haar geboorte in 1904. Haar vriendin Rachel Vijver-Witstein, die Rosa genoemd wordt, niet, Ze is vijf jaar jonger dan Eefje en werd geboren in Rotterdam. Haar vader wordt als bevoorrader van de schepen van de Handelscompagnie overgeplaatst naar Vlissingen. In 1935 gaat Rosa in Middelburg wonen. Eva en Rosa zijn vanaf die tijd onafscheidelijk door een vriendschap waarin de rollen vastliggen: Eva vertelt en Rosa luistert en knikt instemmend.
Tekst 3
De bus van Judaica Tours rijdt verder van Zierikzee naar Middelburg, één van de oudste joodse gemeenten van Nederland. De eerste joden die er zich rond 1540 vestigden waren Marranen, joden die zich in Spanje bekeerd hadden tot het katholicisme maar uiteindelijk toch moesten vluchten voor de vervolgingen. In Nederland ging een deel van hen over tot het calvinisme. Ze steunden prins Willem van Oranje financieel in zijn strijd tegen de Spanjaarden. Vanaf het begin van de zeventiende eeuw woonden er ook Portugese joden in Middelburg. De joodse gemeente groeide toen Portugal de Nederlandse kolonie in Brazilië veroverde en veel Spaanse en Portugese joden naar Middelburg kwamen. De stad stond hier zeer welwillend tegenover omdat het de handel zou kunnen bevorderen. In 1700 besloot het stadsbestuur: 'de joodse natie alle securiteyt ende vrijheid als in andere steden en provincien deeser Vereenigde Nederlanden te verlenen.'
In Middelburg vestigden zich eind zeventiende eeuw ook Hoogduitse joden. In het begin waren er wrijvingen tussen de twee Joodse gemeenten. Maar toen er steeds meer Portugese Joden naar Amsterdam en Den Haag trokken, kreeg de Hoogduitse gemeente het overwicht. Aan het einde van de 19e eeuw daalde het ledental snel. De meeste joden in de omliggende dorpen verhuisden naar de grotere steden. In 1941 telde Middelburg 135 Joden.
Terug naar de jeugd van Eva Bosschaart. Ze zat op de gymnastiekvereniging, speelde toneel, en maakte muziek.
Tekst 4
Intussen is de bus van dominee Jager en rabbijn Lodi van de Kamp in Middelburg aangekomen. Na de oorlog bleef in het stadje veertig jaar lang de ruïne die de synagoge geworden was onaangeroerd staan overwoekerd door klimop en bloemen. Tot een aantal niet-joodse bewoners, waaronder de chirurg dr. Vos, ervoor zorgden dat Middelburg z'n sjoel weer terugkreeg.
Tekst 5
Op 24 maart 1942 moesten alle joden uit Zeeland verhuizen naar Amsterdam. Daar werd Eva ondanks haar gemengde huwelijk na een tijdje opgepakt, in een overvalwagen geduwd en naar Westerbork getransporteerd. Na negen maanden in het kamp werd haar een keuze voorgelegd:
Uitgebreidere documentatie aanwezig in VPRO archief