Het Spoor Terug
De meisjes van … 1: Verkade
Eerste aflevering van vierdelige serie over fabrieksarbeid van meisjes.
In de 110 jarige geschiedenis van de Koninklijke Verkade- fabrieken NV in Zaandam waren er periodes waarin het personeel voor 80% uit vrouwen bestond. Het sociale beleid kwam altijd in de eerste plaats de fabriek ten goede. Toch kijken de Verkademeisjes zelf terug op een prachtige tijd waarin ze vooral veel plezier met elkaar hadden.
Geïnterviewden: Mientje Kroonenberg-Schonenberg; Jetje Kroon-Fahrenhorst (uitz. Vara 1968); Riki van Gog-Boots; Tini Boterman-Koene
Inleidende teksten:
Tekst 1
De Stoom Brood en Beschuitfabriek 'De Ruyter' later de Verkade fabriek geheten, werd opgericht in 1886. In 1891 kwamen de eerste zes meisjes in dienst in Zaandam om de beschuitbussen schoon te maken. Pas na 1900 groeide het aantal Verkademeisjes dat vooral als inpakster werkte in de zich uitbreidende chocolade en biscuitfabrieken. Verkade had ook nog op de Lauriergracht in Amsterdam een waxinefabriek waar de zogenaamde waspitten, vereeuwigd in de schilderijen van Breitner, de pitten van de waxinelichtjes moeten vlechten.
Op de dag dat ze veertien werd ging Mientje Schoonenberg naar de fabriek in Zaandam. De liefste wens van dit Amsterdamse meisje was handwerkjuf worden, maar voor die opleiding was thuis geen geld. Een dienstje, zoals de meeste meisjes hadden, daar voelde ze niets voor en zo kwam Mientje terecht op de afdeling van de lange vingers, waar ze van 1928 tot 1938 werkte. Haar beginloon was vijf gulden in de week.
Tekst 2
Alles is keurig geregeld bij Verkade, mannen en vrouwen worden streng gescheiden, aparte kantines, aparte trappen in de fabriek en zelfs aparte coupés in de trein van Amsterdam naar Zaandam, de zogenaamde Verkade-trein. De meisjes krijgen elke week schone schorten, ze dragen haarnetjes, en ze moeten zich voor het werk goed wassen. De hygiëne wordt nauwlettend in de gaten gehouden. De fabriek heeft door het sociale beleid van de directeuren een goede naam. Toch heeft het fabrieksmeisje een slecht imago en worden Verkademeisjes in de volksmond lellebellen genoemd. Directeur Anton Verkade uit zijn zorgen hierover in 'de Kern', het blad van de Verkadefabriek van oktober 1918.
Tekst 3
De oplossing die de directeuren na de Eerste Wereldoorlog voor dit probleem vinden is het aanbieden van naai- en kooklessen aan de meisjes. Mientje Schoonenberg gaat naar de huishoudschool in Amsterdam-West.
Tekst 4
Naast het blad de Kern is er ook een overlegorgaan dat de Kern heet. Het is een ondernemingsraad avant la lettre, waar grieven besproken kunnen worden. Het eerste meisje dat in 1926 in de Kern gekozen wordt is Jetje Kroon-Fahrenhorst. Ze vertelt hierover in een uitzending van de VARA in 1986:
Tekst 5
In 1938 gaat Mientje trouwen. Hoewel geen enkele wettelijke regel dit bepaalt, wordt ze automatisch ontslagen en krijgt een getuigschrift mee waar ze verder niets mee kan aanvangen. Want in die dagen vinden de meeste mannen het onaanvaardbaar dat hun vrouwen zou blijven werken. De kostwinner wordt geacht in staat te zijn zijn gezin te onderhouden. En zo vergaat het alle meisjes bij Verkade.
Tekst 6
Riki Boots gaat als veertienjarige in 1952 bij Verkade werken. Doordat zij en haar tweelingzusje verdienen, kan hun broer doorleren. Ze verdienen 14 gulden per week.
Tekst 7
Riki begint in haar vrij tijd te tekenen en te schilderen en ze neemt eens een schilderijtje mee naar de fabriek. Dan krijgt ze meteen ander werk en ze mag zelfs tekenlessen volgen op kosten van de fabriek. We gaan in haar huis naar de schilderijen kijken.
Tekst 8
Ook na de oorlog is de slechte naam van de fabrieksmeisjes van Verkade nog steeds niet verdwenen.
Tekst 9.
Tini Koenen heeft altijd in Zaandam gewoond. Als ze van de lagere school komt vinden haar ouders een dienstje wel geschikt voor haar. Ze heeft verschillende dienstjes, tot ze ergens werkt waar ze verliefd wordt op de zoon des huizes. De moeder had echter een ander meisje voor haar zoon in gedachten, en tot verdriet van beide geliefden, moet Tini vertrekken. Van 1950 tot 1957 werkt ze bij Verkade.
Tekst 10
Er is bij Verkade een prikklok, die een belangrijke rol speelt. Bij op tijd komen wacht een beloning, maar bij vertrek gaat er soms een rood lichtje branden en dan wacht een onaangename verrassing te wachten.
Tekst 11
Na de oorlog is er een groot tekort aan arbeidskrachten. Het verhaal gaat dat de directeur zelf bij Jetje Kroon in de Staatsliedenbuurt voorrijdt om haar te vragen of ze niet de Verkademeisjes van vroeger bij elkaar kan halen om weer te werken bij Verkade. Zodoende worden getrouwde vrouwen ingeschakeld om Verkade weer op gang te helpen. Er is zelfs een reclameleuze die luidt: Meisjes komt werken bij Verkade en neem je moeder mee. In 1961 is Verkade de eerste fabriek met een eigen bedrijfscrèche. In 1990 sluit de waxine en beschuitfabriek van Verkade. Voor 300 miljoen wordt de Zaanse zoetwarenfabriek overgenomen door het Engelse United Biscuits, een multinatinal in koekjes en snacks. Verkade is niet meer.
Er is een boek verschenen over de meisjes van Verkade van Ineke Hogema en Ivonne van der Padt.
Uitgebreidere documentatie aanwezig in VPRO archief