Punt Uit geeft een gevoelige, intieme en intrigerende inkijk in één van de meest ingrijpende momenten in iemands leven. Het leven willen verlaten omdat de pijn van de reuma en het gedonder van tinnitus je levensvreugde ontneemt en tegelijkertijd vastklampen aan dit zware leven.

Met dat dilemma, met die strijd, maar ook met humor volgt documentairemaakster Rosemarie Blank haar levensgezel Michael Hellgardt van zeer nabij. In cinematografisch fascinerende scènes waarin ze het leven weet te raken in zijn meest naakte en pure vorm. Een hommage aan de man die tot zijn einde voor zijn leven blijft vechten, tot zijn laatste levensadem.

Regie: Rosemarie Blank
Productie: Doc.Eye Film in coproductie met onder andere VPRO

De vraag moet altijd komen van de patiënt zelf en de dokter moet ervan overtuigd zijn dat diegene het ook echt uit zichzelf wil. Op die manier moet worden voorkomen dat iemand gepusht wordt, bijvoorbeeld door een familielid dat er met de erfenis vandoor wil gaan. 

Schrijver en journalist Henk Blanken kijkt echter anders naar deze regel. Hij heeft de ziekte van Parkinson en loopt daarmee een grote kans om dement te worden. Voordat hij volledig afhankelijk in een verpleeghuis terechtkomt, wil hij dood. Maar wat nou als je zo dement bent dat je zelf niet meer kan beslissen? Volgens Blanken is de oplossing een ‘achterblijversclausule’, waardoor je een naaste kan machtigen om euthanasie aan te vragen. In dit artikel in de Volkskrant bespreekt hij het onderwerp met zijn dochter.

Ook moet er natuurlijk goed nagedacht zijn over de euthanasie. Misschien dat iemand in korte tijd besluit dood te willen door een depressie met suïcidale gedachtes. Maar als de wens plotseling komt, kan deze ook plotseling weer weg zijn. Om die reden voeren huisartsen altijd meerdere gesprekken over langere tijd.

Zware en pijnlijke klachten zijn niet per se een reden voor euthanasie. De arts moet ervan overtuigd zijn dat de situatie uitzichtloos en ondraaglijk is. Uitzichtloos houdt in dat een patiënt niet meer kan genezen en dat het lijden niet minder kan worden. Zo sprak het Expertisecentrum Euthanasie met de 28-jarige Marciano, die inmiddels overleden is. Door een zware hersenbeschadiging was Marciano gehandicapt. Hij was volledig afhankelijk en begon zijn lichaam steeds meer als een kooi te zien. Na een lang proces oordeelde het team van artsen dat het lijden van Marciano uitzichtloos en ondraaglijk was.

Maar hoe beoordeel je of iemand ondraaglijk lijdt? Wat voor de één ondraaglijk is, kan de ander helemaal niet zo ervaren. Dit bepalen kost best wat inlevingsvermogen van de arts. Volgens SCEN-arts Thea Toemen maakt het nogal uit hoe een patiënt zijn of haar leven heeft geleid. Aan de hand van de documentaire Punt Uit vertelde ze ons dat het wegvallen van autonomie voor iemand die altijd heel ondernemend was al snel ondraaglijk is.

Het is heel belangrijk dat een patiënt zijn of haar medische situatie goed begrijpt en zo een weloverwogen keuze maakt. Het is dan ook aan de arts om iemand daarover te informeren. Maar dat brengt ons weer bij het dilemma: wat als iemand zo dement is, dat je niet weet of alles wel goed doordringt bij deze persoon?

In 2019 werd voor het eerst sinds de invoering van de euthanasiewet een arts vervolgd voor het onzorgvuldig uitvoeren van euthanasie. Haar patiënt, een 74-jarige vrouw met Alzheimer, stelde eerder in een wilsverklaring dat ze wilde sterven als ze in een verpleeghuis terecht zou komen en ernstig zou dementeren. Maar toen ze in het verpleeghuis zat, gaf ze wisselende signalen volgens het OM. Waar het echt verkeerd is gegaan: de arts besprak de euthanasie met haar naasten, maar niet met de vrouw zelf.

In 2016 ontstond er ophef over de 2Doc Levenseindekliniek, die het verhaal vertelt over de euthanasie van de semantisch demente Hannie Goudhaan. Door haar ziekte verloor ze woorden uit haar vocabulaire. Na een tijdje kon ze zelf niet meer op het woord ‘dood’ komen. In de documentaire brengt ze alleen zinnen uit als ‘ik moet huppakee’ en ‘ik wil klaar’.

Maar de kijker ziet ook hoe Hannie in de laatste dagen nog autorijdt, geniet van een ijsje en een dansje doet. Als in de documentaire wordt uitgezonden hoe Hannie niet veel later het slaapmiddel krijgt ingespoten en nog stamelt ‘het is verschrikkelijk’, barst het los op Twitter.

Ondanks de kritiek van kijkers, voldeed de euthanasie volgens de toetsingscommissie aan alle eisen. In dit artikel in de Volkskrant betoogt huisarts Gert Bloemberg dat in de documentaire te weinig aandacht was voor Hannie’s lijden.

Het lijden is pas uitzichtloos als alles is geprobeerd om de situatie van de patiënt te verbeteren. Dat betekent dat elke mogelijke behandeling is geprobeerd. Maar als een behandeling meer bijwerkingen heeft dan goeddoet, wordt deze gestopt.

Zo vertelt SCEN-arts Thea Toemen over een jonge vrouw met depressie die ze ooit behandelde. Toemen: ‘De psychiater die ik erbij had gehaald voor advies vond dat er nog één laatste behandeling was om te proberen: elektroshocks. Dat is niet niks. Het hielp niet en ze kreeg er alleen maar bijwerkingen van. We konden nu concluderen dat ze er echt álles aan gedaan had.’

De arts die de aanvraag behandelt, moet ten minste één onafhankelijke arts en/of psychiater raadplegen. Deze arts gaat ook in gesprek met de patiënt en beoordeelt of de zes zorgvuldigheidseisen zijn nageleefd. Deze tweede arts is er alleen voor advies en hoeft dus geen toestemming te geven. Vaak is dit een speciaal daarvoor opgeleide SCEN-arts. Bij erg moeilijke gevallen kan de arts ook aankloppen bij het Expertisecentrum Euthanasie. De mensen daar gebruiken hun kennis en jarenlange ervaring om artsen bij te staan.

Tot slot moet de euthanasie natuurlijk op een medisch verantwoorde manier uitgevoerd worden. Artsen en apothekers hebben hun krachten gebundeld om hiervoor richtlijnen vast te stellen. Er is een verschil tussen euthanasie, waarbij de arts via een infuus het dodelijke middel inspuit, en hulp bij zelfdoding, waarbij de patiënt zelf een zogenaamde gifbeker leegdrinkt. Voor Thea Toemen zit er ook gevoelsmatig wel een verschil tussen de twee: ‘Voor de familie kan het fijner zijn als iemand zelf de beker leegdrinkt. Ze zien dan dat iemand het écht wil en dat het goed zit.’