Joseph Haydn & William Herschel
Inspireerde de Melkweg tot de openingsmaten van Die Schöpfung?
Op 15 juni 1792 bracht Joseph Haydn een bezoek aan het observatorium van William Herschel, in Slough, Engeland. het verhaal wil dat de oude componist zó onder de indruk was van het uitspansel zoals zich dat via de telescoop aan hem ontvouwde, dat die indruk van beslissende invloed was op het besluit om "Die Schöpfung" te gaan componeren...
Het is jammer genoeg nergens geboekstaafd of Haydn daadwerkelijk door de telescoop gekeken heeft, en zo ja, wat hij gezien heeft. In zijn dagboeknotitie omtrent het bezoek meldt Haydn alleen dat hij de telescoop gezien heeft, hoe groot het ding is, en wat Herschel er voor bedrag voor kreeg toen hij twee dergelijke telescopen verkocht aan het Koninklijk Astronomisch Instituut in Engeland. Zelfs blijkt niet uit het dagboekfragment of Haydn en Herschel elkaar gesproken hebben...
... terwijl het zo aardig ware geweest: Herschel, landgenoot, en ook musicus en componist, athans van oorsprong, en Haydn, op gevorderde leeftijd in een land waarvan hij de taal niet of nauwelijks spreekt. Eindelijk kan Haydn weer eens in het Duits met iemand van gedachten wisselen. Even losbreken uit de aaneenschakeling van feestjes, diners, bijeenkomsten, concerten, ontvangsten. Herschel die over muziek en over componeren weet te praten... èn over de sterren, en over de planeten, over Uranus - de planeet die hij ontdekt heeft. Het is een prachtige, heldere zomeravond. Na enig aandringen door Herschel besluit Haydn het er op te wagen: hij kijkt door de telescoop en wat hij ziet overtreft alle fantasie. Het heelal! De sterren! De onmetelijke omvang van de schepping... Dat is het moment waarop Haydn diep in zijn hart weet hoe de komst van het Licht, in een compositie die nog niet geschreven is, moet gaan klinken... Die Schöpfung.
... of heeft Haydn slechts een kort toeristisch bezoekje gebracht, rondgeleid door de getalenteerde zuster van William Herschel, Caroline, zelf ook astronome? Een kijkje genomen in de werkplaats, eens om die wonderlijke sterrenkijker heen gewandeld, en de prijzen goed onthouden? En voor het donker werd weer per fiacre terug naar Ascot, of rechtstreeks naar het Londense huis?
Misschien zijn er toch nog wel dagboekfragmenten, schriftjes, losse blaadjes, notities in boeken. Misschien kunnen we toch nog ontdekken of Haydn zich heeft laten inspireren door een blik in de kosmos...
Uitgezonden in het VPRO-programma Urubicha, op Radio 4, donderdag 8 februari 2001. Samenstelling Aad van Nieuwkerk, presentatie Marianne Lange, eindredactie Walter Slosse, productie Magda Van der Eecken.