Van alle door Hildegard gecomponeerde muziek zijn slechts twee handschriften bewaard gebleven. Het ene handschrift wordt bewaard in Wiesbaden, en het andere in de Sint Pieters & Paulus Abdij in Dendermonde. Dit manuscript heeft als titel ‘Symfonieën van de harmonie van de hemelse revelatie’. Hildegard von Bingen stuurde het manuscript naar de Cisterciënzer-abdij van Villers, en uiteindelijk belandde het handschrift via onder meer Affligem in de abdij van Dendermonde. Onlangs is deze zogeheten Dendermonde Codex volledig online gezet, op de IDEM, de Integrated Database for Early Music. Het handschrift is van begin tot eind helemaal gefotografeerd en kan in hoge resolutie via de website worden bekeken - tot de kleinste stipjes en kreukeltjes in het perkament is dit honderden jaren oude manuscript zichtbaar gemaakt.

Van Hildegard zijn vele geschriften bekend, maar het meest beroemd is ze wellicht door van haar muziek. Die muziek doet erg Gregoriaans aan, maar geheel in de lijn met het karakter dat ook uit haar geschriften spreekt, graaft ze verder, dieper, breder dan het ‘normale’ Gregoriaans. Het Leuvense koor Psallentes (‘de zingenden’) heeft het ambitieuze plan opgevat om alle muziek uit die Dendermonde Codex te gaan opnemen. Dirigent Hendrik vanden Abeele vertelt er over in de televisie-uitzending van Vrije Geluiden op zondag 14 januari 2017. Psallentes neemt er de tijd voor, en de schatting is dat er uiteindelijk 14 cd’s zullen uitkomen met de muziek van Hildegard von Bingen. En niet alleen met louter die muziek: de composities van Hildegard worden ingebed in een context van typisch twaalfde-eeuwse ‘collationes’-bijeenkomsten waarop gelezen, overwogen, en gezongen werd. Aan de gezangen zelf worden dus nog psalmen en cantica en lezingen toegevoegd.

Psallentes is gespecialiseerd in Gregoriaans, liturgische gezangen uit de Late Middeleeuwen en Renaissance en Franco-Vlaamse polyfonie. Psallentes bestaat uit een vrouwen- en een mannenkoor. Doorgaans zingen de mannen en vrouwen gescheiden (zoals je in de televisie-uitzending kunt zien, waar alleen de vrouwen zingen). Maar voor een nieuw project gaan toch beide koren samen het podium op. Dat project heet Liquescens, en bijzonder aan het project is dat er niet gezongen wordt vanaf een papier met muzieknoten en tekst, maar ‘vanaf’ een film, gemaakt door kalligraaf Brody Neuenschwander. Daar zit natuurlijk een verhaal aan vast.

In de middeleeuwen werd op een heel andere manier muziek gemaakt dan tegenwoordig. De partituur, de muzieknoten op papier, de lessenaars in het orkest - dat soort dingen had je toendertijd niet of in elk geval veel minder dan nu. Soms omdat er helemaal niets op papier stond - liedjes kende je uit je hoofd. En àls er al een partituur was, dan was dat een kostbare aangelegenheid: manuscripten op perkament, en over het algemeen zonder kopieën voor alle leden van het koor. Net als de Dendermonde Codex: er is er gewoon maar ééntje van. Of in het geval van kloosters en misschien twee dezelfde: één voor de ene kant van het koor en een voor de andere kant, zodat je om een standaard heen kon staan en aan weerszijden een deel van het koor kon opstellen. Samen uit één boek zingen - end dan zing je logischerwijs ook heel anders: je staat dicht bij elkaar, je kunt elkaar veel beter horen, elkaar aanraken - een beetje zoals je wel ziet bij die Sardijnse en Corsicaanse mannenkoren die in een kring staan. En je kijkt niet naar beneden naar je muziekpapier maar recht vooruit naar een manshoge standaard. Je hoofd rechtop! En precies zo'n set-up was de inspiratie voor het project ‘Liquescens’. Publiek en zangers kijken naar hetzelfde boek, maar dan in de vorm van een film.

De titel ‘Liquescens’ komt uit een ander mooi aspect van het Gregoriaans. De vormen van gregoriaanse neumen, de ‘noten’ zoals je die ook in het voorbeeld bij dit artikel ziet, hebben allemaal een eigen naam. Een eenzame noot is bijvoorbeeld een punctum of punt, terwijl een figuur van twee noten in opgaande lijn een pes genoemd wordt, een voet. Zo is er ook een neum die een stuk kleiner geschreven werd dan andere noten: de liquescens. De liquescens geeft aan hoe een médeklinker moet klinken. Bijvoorbeeld hoe de ‘m’ in het woord ‘semper’ moet klinken: kort of lang aangehouden, omhoog gaand of juist niet, enzovoort.