Hoe een omstreden onderzoek wereldnieuws werd

Het nieuws heeft al binnen enkele uren enorme impact. Media over de hele wereld berichten over de tot dan toe onbekende notaris. Leden van het coldcaseteam schuiven die avond aan bij de Nederlandse talkshows, ook om het boek Het verraad van Anne Frank te promoten. Dit boek, waarin het onderzoek beschreven wordt, komt een dag later uit. Maar er komt ook meteen kritiek. Prominente historici reageren fel op het onderzoek. Zo noemt universitair docent op de Universiteit Leiden Bart van der Boom het zelfs ‘lasterlijke onzin’.

Omdat het onderzoek van het coldcaseteam zoveel vragen oproept, zetten hoogleraar Joodse studies Bart Wallet en vier mede-historici een tegenonderzoek op om de methoden en bevindingen van het coldcaseteam kritisch tegen het licht te houden. Het resultaat hiervan wordt op 22 maart gepresenteerd in Amsterdam. De conclusie: het aanwijzen van Van den Berg als verrader ‘snijdt geen hout’. Het tegenrapport noemt het onderzoek van het coldcaseteam amateuristisch en gedreven door tunnelvisie. Naar aanleiding hiervan ziet de Nederlandse uitgever van Het verraad van Anne Frank, Ambo Anthos, zich genoodzaakt het boek uit de handel te halen. 

Hoe kon een onderzoek dat rammelt zo snel en zo veel nieuws maken? En wat zijn de effecten hiervan geweest? Dat onderzoekt Erwin Otten in de eerste aflevering van het nieuwe seizoen van Argos Medialogica.

‘Toen het nieuws binnen een paar uur een draai van 180 graden maakte, wisten we dat hier iets heel eigenaardigs aan de hand was,’ vertelt Otten, journalist en programmamaker bij Argos Medialogica. ‘Er zit een ongekende dynamiek achter de opkomst en ondergang van dit boek. Ik werk al tien jaar voor Medialogica, en dit is het meest Medialogische dat ik ooit heb gezien,’ aldus Otten. In de uitzending wordt geschetst dat deze dynamiek voort kon komen uit een combinatie van een georkestreerde mediacampagne van het coldcaseteam, journalisten die met oogkleppen op ‘nieuws’ overnemen, en de bedwelmende invloed van het icoon Anne Frank. Over dat laatste vertelt hoogleraar Bart Wallet dat de afstand tussen de historische Anne Frank en het merk Anne Frank erg groot is geworden. De populariteit van het merk Anne Frank heeft bijgedragen aan de gretigheid waarmee de media op de onthullingen van het coldcaseteam sprongen. 

Dat het onderzoek zoveel aandacht krijgt in ons land, komt mede door de mediastrategie van het coldcaseteam. De resultaten van het onderzoek worden onder embargo aan de media aangeboden. De NOS, de Volkskrant en het NRC zetten hun handtekening onder dit embargo. Ze krijgen daardoor de garantie als eersten in Nederland het nieuws te kunnen publiceren. Daar is echter de voorwaarde aan verbonden dat ze de onthullingen van het coldcaseteam vóór publicatie aan niemand anders mogen voorleggen – ook niet aan onafhankelijke deskundigen. Dat dit niet gebeurt bij nieuws over een dergelijk gevoelig onderwerp met zo'n enorme beschuldiging gaat tegen alle gebruikelijke journalistieke ethiek in, laat journalist bij Trouw en Historisch Nieuwsblad Hella Rottenberg weten. 'Dan ben je niet meer dan een doorgeefluik voor de belanghebbende organisatie,' stelt zij voor de camera van Argos Medialogica. Pieter Klok (de Volkskrant), Wilma de Haan (NOS), en René Moerland (NRC) blikken in de uitzending terug op het ondertekenen van het embargo en het overnemen van het nieuws. Terugkijkend geven alledrie de journalisten ook toe dat ze het nieuws nooit zo kritiekloos hadden moeten brengen. 

Dat de uitkomsten van het coldcaseteam zo snel verspreid worden zonder verder journalistiek onderzoek, heeft verstrekkende gevolgen voor het imago van de door het team aangewezen ‘verrader’ Arnold van den Bergh. In de uitzending geeft de kleindochter van Van den Bergh, Mirjam Gorter, aan hoe het team haar grootvader heeft neergezet: ‘Ze maakten van hem een archetype Jood: een rijke en listige man.’ Dit foutieve beeld konden ze construeren door zich schuldig te maken aan op verkeerde aannames gebaseerde argumentatie een zeer selectieve omgang met bronnen, wordt in het tegenonderzoek geconcludeerd. Hoe het coldcaseteam de persoon Arnold van den Bergh presenteert, strookt niet met het beeld dat naar van de notaris naar voren komt wanneer alle beschikbare bronnen over zijn leven in overweging worden genomen. Wallet stelt in de uitzending: ‘Alles dat ontlastend was voor die man werd terzijde geschoven, en alles wat belastend was, werd uit de context gehaald en opgepompt. Zo maakten ze van Van der Bergh een crimineel.’ 

En ontlastend bewijs is er voldoende, zo stelt Mirjam Gorter. In de uitzending van 19 juni doet Gorter haar verhaal. Het coldcaseteam vertelde haar dat ze onderzoek deden naar onderduiken in de Tweede Wereldoorlog. Onder dat voorwendsel hebben ze haar uitgenodigd in een televisiestudio en haar daar, voor de rollende camera’s en met een rookmachine aan, geconfronteerd met hun bevindingen over Arnold van den Bergh. Na deze confrontatie draagt Mirjam Gorter het ontlastende bewijs over haar grootvader aan bij het coldcaseteam, maar dit wordt door hen niet meegenomen in het onderzoek. Gorter en haar familie zijn persoonlijk getroffen, maar dat vindt zij nu niet het belangrijkste. Gorter legt uit dat het onderzoek maatschappelijke schade heeft aangericht – schade aan de Joodse gemeenschap. Een quote die gebruikt werd door leden van het coldcaseteam was ‘een Jood verraadt een Jood’. ‘Dat is wat blijft hangen.’ 

Niet alleen op het brongebruik krijgt het coldcaseteam kritiek. In een subsidieaanvraag die zij voor hun onderzoek doen, doen ze aan ‘namedropping’: grote instituten als de Anne Frank Stichting en het Het NIOD Instituut voor Oorlogs- Holocaust en Genocidestudies worden genoemd als deelnemers aan het onderzoek, terwijl zij in werkelijkheid niet betrokken zijn bij uitvoeren van het onderzoek. Dit geeft het onderzoek een air van betrouwbaarheid, waardoor het team onder andere bij de Gemeente Amsterdam een ton aan subsidie binnen  wist te slepen. 

Ondanks dat Otten al veel uitzendingen voor Argos Medialogica heeft gemaakt, viel hij tijdens het onderzoek naar Het verraad van Anne Frank van de ene verbazing in de andere. ‘Van tevoren dacht ik al: ‘what the hell happened?’ Nu weet ik wat er allemaal gebeurd is, maar vraag ik me eigenlijk nog steeds af hoe het in godsnaam mogelijk is dat dit allemaal zo heeft kunnen gaan. Dat iedereen zo de waarheidsvinding uit het oog is verloren.’