Wetenschappers en media wijzen regelmatig op het gevaar van de zogenoemde ‘filterbubbels’, die zijn verantwoordelijk voor de toenemende polarisatie. Maar dat ligt genuanceerder, zeggen onderzoekers Petter Törnberg en Marijn Keijzer.

'Door alleen maar video's van gelijkgestemden te kijken, kunnen mensen radicaliseren,' zo schrijft NOS. We hebben het beeld dat je op sociale media alleen berichten ziet van gelijkgestemden, omdat we in een zogenoemde filterbubbel zitten. Maar hoe kan het dan dat toch overal bijvoorbeeld de video’s van Forum voor Democratie opduiken?

Verschillende studies komen tot de conclusie dat zoekmachines en sociale media mensen naar meer divers nieuws leiden. We hebben door sociale media juist meer contact buiten ons eigen netwerk. Petter Törnberg van de Universiteit van Amsterdam schrijft een boek over de relatie tussen digitale media en politieke polarisatie: 'Door sociale media is er juist meer interactie met politieke tegenstanders dan in ons offline leven.' Dat staat dus haaks op het idee dat we op sociale media enkel gelijkgestemden tegenkomen. Opvallende berichten zoals die van FvD in het voorbeeld van NOS, prikken door de zogenaamde filterbubbel heen.

De term filterbubbel is bedacht door internetactivist Eli Pariser in zijn gelijknamige boek. Volgens Pariser worden internetgebruikers minder blootgesteld aan tegengestelde standpunten en daardoor geïsoleerd in hun eigen 'informatieluchtbel'.

Sociale media schotelen hun gebruikers gepersonaliseerde informatie voor met behulp van aanbevelingsalgoritmes. Marijn Keijzer van het Institute for Advanced Study in Toulouse legt het uit: 'Ze creëren een profiel van jou. Als jij klikt op een artikel over voetbal, denkt bijvoorbeeld Facebook dat het jou interesseert. Ze bieden je vervolgens vaker voetbalnieuws aan en ontwikkelen een beeld van wie je bent en wat je leuk vindt.'

Een negatief effect van aanbevelingsalgoritmes zou kunnen zijn dat je een heel beperkt wereldbeeld krijgt doordat je steeds dezelfde informatie ziet. Maar is dat wel zo? 'Dat is de vraag. Voor of tegen het bestaan van filterbubbels is geen overweldigend bewijs. Media hebben in het afgelopen decennium een angst gecreëerd voor personalisatiealgoritmes en filterbubbels.'

Keijzer legt uit dat er soms een pakkende term nodig is om onderzoek te doen of een debat te voeren. 'Het is een mooie term maar helaas een beetje bevuild door het idee dat het iets slechts zou zijn. In het publieke debat kreeg de filterbubbel een negatieve connotatie en het heeft een zwakke definitie wetenschappelijk gezien. We zijn het niet echt eens over wat nou precies een filterbubbel is en hoe die eruit zou moeten zien.'

Confrontatie met andersdenkenden

Er wordt gedacht dat we interactie met andere opvattingen nodig hebben om onze politieke standpunten te matigen, zegt Törnberg. 'Filterbubbels waarin we alleen gelijkgestemden tegenkomen zouden daarom leiden tot radicale en extreme politieke standpunten – en daarmee polarisatie.' Maar uit onderzoek van Keijzer blijkt dat mensen op sociale media juist polariseren door tegengestelde meningen. 'Mensen schuiven juist op richting extremen wanneer ze een account volgen van de andere kant,' vertelt Keijzer.

Keijzer liet gebruikers van sociale media meningen uitwisselen op een eigen platform. Met mensen met wie ze het heel erg eens waren, gebeurde er niet zoveel. Maar wanneer ze interactie hadden met mensen die aan de andere kant stonden van het politieke spectrum, waren ze geneigd om nog meer vast te houden aan hun eigen mening. Keijzer is van mening dat het gevaar niet zit in sociale media als 'echokamer van je eigen gelijk'. Juist wanneer we geconfronteerd worden met andersdenkenden, begrijpen we elkaar minder en gaan we meer geloven in onze eigen ideeën.

'Als de filterbubbel echt goed 'zijn werk' zou doen en mij helemaal niks laat zien van andersdenkenden, dan zou ik gematigd blijven in mijn overtuigingen. Op het moment dat ik die filterbubbel doorbreek en juist in contact kom met andersdenkenden, kan dat leiden tot polarisatie,' vertelt Keijzer.

Hoe zit het met 'confirmation bias', of onze voorkeur voor bevestiging? Dit is de cognitieve neiging van mensen om meer waarde te hechten aan informatie die hun eigen voorkeur en hypotheses bevestigt. 'Dat is wel verenigbaar met mijn theorie,' zegt Keijzer. 'Het idee van confirmation bias is sterk gelinkt aan waarom filterbubbels zouden polariseren. Doordat we in die filterbubbel zoveel informatie krijgen die klopt bij wat we denken, raken we meer overtuigd van ons eigen gelijk. Die hypothese is in principe niet onjuist. Het is alleen de vraag in hoeverre dit effect van filterbubbels overschaduwd wordt door het effect van sociale media in het algemeen. Internet verbreedt onze blik op de werkelijkheid meer dan dat de filterbubbel die werkelijkheid vervolgens weer benauwd.'

Polarisatie als gevoel van afkeer

We spreken vaak van polarisatie wanneer tegenstellingen tussen groepen sterker worden. Meningen komen verder uit elkaar te staan. Törnberg is voor een andere definitie van polarisatie: het wordt gekenmerkt door toenemende gevoelens van verschil en afkeer. 'Polarisatie gaat over emotie en identiteit, in plaats van meningen en rationele argumenten.' Keijzer: 'Je ziet een verschuiving in het wetenschappelijke debat rondom polarisatie. De term staat onder druk. We hadden het jarenlang over polarisatie als ‘een groeiende tegenstelling in onze mening ten opzichte van allerlei politieke thema’s’. Maar in plaats daarvan kijken we nu veel meer naar bijvoorbeeld affectieve polarisatie. In hoeverre vind ik andersdenkenden nog aardig? Wil ik nog vrienden zijn? Of wil ik nog dat mijn dochter trouwt met een politiek andersdenkende?'

Een samenleving met meningsverschillen en onenigheid is een gezonde samenleving. Deze meningen houden elkaar in evenwicht, denkt Törnberg. 'Als de vele meningsverschillen in de samenleving beginnen samen te vallen, ontstaat er een probleem. Bijvoorbeeld wanneer op basis van iemands favoriete voetbalteam duidelijk is op wie diegene stemt. Dit samenvallen vormt de basis voor gevaarlijke polarisatie.' Deze consolidatie is ook een vorm van polarisatie, legt Keijzer uit. 'In hoeverre hangen meningen met elkaar samen? Als je voor X bent, ben je ook voor Y, en alle mensen in jouw politieke bubbel zijn dat ook.'

Törnberg denkt dat polarisatie niet toeneemt omdat we ons op sociale media omringen met gelijkgestemden. Het heeft te maken met onze identiteit op sociale media, die steeds meer samenvalt met onze politieke voorkeuren. Keijzer: 'We hoeven niet per se extremer te worden in onze opvatting, dat is niet de vorm van polarisatie die we zien op sociale media. Wat we wel zien is dat mensen steeds meer op elkaar gaan lijken.'

"Er is een valse perceptie ontstaan dat sociale media door die filterbubbels polariseren, terwijl het vooral door heel andere processen op sociale media gebeurt."

Marijn Keijzer van het Institute for Advanced Study in Toulouse

Samenhangende meningen door sociale media

Sociale media zijn van invloed op de steeds meer samenhangende meningen. 'Ze worden steeds sterkere voorspellers van elkaar. Je ziet op sociale media wat jouw vrienden van iets denken en welk nieuws zij wel of niet delen. Met personalisatie-algoritme maken ze jouw profiel en gebruiken ze die informatie om te voorspellen wat je hierna leuk gaat vinden. Dat doen ze op basis van mensen die op jou lijken. Omdat je steeds dezelfde informatie krijgt toegediend van mensen die op jou lijken, ga je ook steeds meer op elkaar lijken.'

Er ontstaat een collectieve identiteit, een groepering waarbinnen de individuen steeds meer met elkaar overeenkomen, volgens Törnberg. 'Via sociale media komen we in contact met willekeurige mensen. Het wordt een soort maalstroom waarin steeds meer identiteiten, overtuigingen en culturele voorkeuren worden meegesleurd in één grote maatschappelijke scheiding van de samenleving,' legt Törnberg uit.

Sterk ‘wij-zij’-gevoel

Törnberg vergelijkt het met het Robbers Cave experiment. Daarin worden twee groepen gevormd om erachter te komen hoe een conflict ontstaat. Het blijkt dat een sterk 'wij-zij'-gevoel nodig is waardoor zij anderen gaan categoriseren als minder positief dan zijzelf. Sociale media creëren een vergelijkbare omgeving, ideaal voor polarisatie door collectieve identiteitsvorming.

Törnberg noemt de kloof tussen politieke groeperingen een van de grootste bedreigingen van onze democratie. De opkomst van sociale media, zoals Facebook en Twitter, versterken de polarisatie en zorgen voor meer conflicten. 'Volgens mij creëert het internet een sociale ruimte waarin collectieve identiteiten versterken en tegengestelde groepen tegen elkaar opgezet worden. Dat leidt tot een wereld waarin twee kampen tegenover elkaar komen te staan.'

Relatie tussen polarisatie en filterbubbels

We kunnen volgens onderzoeker Marijn Keijzer alleen maar gissen waarom de theorie dat door filterbubbels op sociale media polarisatie toeneemt steeds terugkeert. 'We zien dat polarisatie toeneemt en tegelijkertijd zien we veel felle discussies op sociale media. Daar worden allerlei conflicten uitvergroot. "Daar moet wel een relatie tussen bestaan", denken we.' Die relatie bestaat misschien ook wel, volgens Keijzer. 'Maar de relatie zit 'm minder in filterbubbels. Er is een valse perceptie ontstaan dat sociale media door die filterbubbels polariseren, terwijl het vooral door heel andere processen op sociale media gebeurt. Het feit dat je op sociale media ook juist veel informatie tegenkomt van andersdenkenden is sterker dan een mogelijk effect van filterbubbels.'