Zijn de kaarten over de oorlog in Oekraïne misleidend?

Media gebruiken min of meer dezelfde kaartweergave: gebieden waar de Russische troepen vooruitgang boeken worden rood gekleurd, met soms pijlen die aangeven in welke richting de troepen bewegen. De rode gebieden worden ‘ingenomen’, ‘bezet’ of ‘onder controle’ genoemd.

De kaarten zijn gebaseerd op informatie die onzeker en veranderlijk is, zegt voormalig commandant Landstrijdkrachten Mart de Kruif. Hij werkt mee aan de kaart van NOS en Nieuwsuur. ‘Er bestaan verschillende kaarten, afhankelijk van het doel. Gedetailleerde militaire kaarten met alle eenheden en militaire tekens snappen de meeste mensen niet. Daarom maken wij een kaart om ‘dummies’ uit te leggen wat er gebeurt.’

Bij het maken van de kaart, hebben De Kruif en zijn collega's betrouwbare informatie nodig. ‘Dat is een uitdaging, want je wordt door beide kanten voor de gek gehouden. Ik verander de kaart pas als ik bevestigd krijg wat er gebeurd is.’ Ze raadplegen objectieve bronnen: ‘Denk aan denktanks en krijgsscholen uit Engeland, de Verenigde Staten en Duitsland. Ik denk dat onze kaart redelijk accuraat is, maar het is nooit volledig. Het beeld is nooit 100% zeker. Waar de frontlijn precies is, is altijd onduidelijk. Daarnaast lopen wij achter de feiten aan.’

De rood gekleurde vlakken die je op vrijwel alle kaarten terugziet, kunnen een vertekend beeld scheppen, namelijk dat Rusland het hele gebied onder controle heeft. ‘Russische eenheden zijn in de gemarkeerde gebieden aanwezig maar hebben niet het volledige gebied onder controle, behalve bijvoorbeeld in de Krim.’ schrijft historicus Mateusz Fafinski in een draadje op Twitter. Hij bestudeert in zijn vakgebied veel historische kaarten. ‘Bezetting is in dit stadium onmogelijk. Zo werkt deze invasie niet. Russische colonnes verplaatsen zich via hoofdwegen en bevechten of omsingelen grote steden.’ 

‘De duidelijk afgebakende gebieden suggereren een soort frontlijn,’ merkt militair historicus Christ Klep op. ‘In de praktijk zijn dat soort grenzen, als je ze zo al mag noemen, heel vloeibaar.’ De Kruif erkent dat de rode gebieden op de kaart niet helemaal bezet zijn. ‘Nee, dat kan ook niet. Daar is het land veel te groot voor. Het zijn gebieden die beheerst worden, maar nooit volledig gecontroleerd.’

De termen 'controle' en 'bezetting' worden in de legenda van kaarten vaak gebruikt. Volgens Fafinski dekken ze niet de lading. Klep denkt dat 'gecontroleerd' toch het dichtst bij de werkelijkheid komt. ‘Wanneer je een gebied bezet, ben je ook in staat om het politiek en maatschappelijk te controleren. Dat is denk ik niet het geval. De Russen hebben te weinig troepen. Ze moeten van de ene plek naar de andere rijden. Het kan best zijn dat binnen die grote, rode vlakken de bevolking bij wijze van spreken om zich heen kijkt en denkt “Welke Russen dan? We zien helemaal geen Russen hier.” Dat heeft er ook weer mee te maken dat de Russen zich vooral verplaatsen in lange colonnes. Ze controleren waarschijnlijk wel de wegen en de knooppunten in dat gebied. Of ze ook de rest controleren, vraag ik me af.’

Kaarten zijn vaker onderwerp van discussie, ziet ook cartograaf Barry Groot. Tijdens de burgeroorlog in Syrië was er een Nederlandse jongen die een website bijhield met vlakken van bezetting. Sommige woestijngebieden werden helemaal zwart gekalkt terwijl het in werkelijkheid maar om één weg ging. Daar kwam ook kritiek op.’

Wanneer westerse media gebieden ‘onder Russische controle’ rood markeren, kan dat gunstig uitpakken voor Rusland, volgens Fafinski. ‘Sommige kaarten representeren onbedoeld de manier waarop Poetin wil dat we denken. Hoe meer gebieden rood gekleurd zijn, hoe meer deze kaarten de indruk kunnen wekken dat Rusland succesvol is in Oekraïne. Hij wil de kaarten zo rood mogelijk kleuren.' Klep denkt ook dat Poetin blij is met deze beeldvorming: ‘Stel dat een kaart de indruk wekt dat 15% van het land onder controle is, terwijl dat in werkelijkheid 5% is, dan kan dat in het voordeel zijn van Poetin. Rusland doet zich vaak machtiger voor dan het is.’ 

'Kaarten winnen geen oorlogen,’ zegt oud-commandant De Kruif. De kaarten moeten minder zwart-wit, of grijs-rood, opgevat worden. ‘Poetin blijft in deze gebieden kwetsbaar.'

Kaarten met heldere informatie hebben een bepaalde autoriteit, zegt Fafinski. We lijken een verhaal in de media niet alleen beter te begrijpen, maar ook meer te vertrouwen als het wordt verteld aan de hand van een duidelijke visualisatie. 

‘Ik denk dat die kaarten ons een soort zekerheid willen bieden,’ zegt militair historicus Klep. ‘Kaarten zijn een visuele uitdrukking van de strijd: dit zijn de plaatsen waar de oorlog plaatsvindt. In de eerste en tweede wereldoorlog waren de frontlijnen heel duidelijk. Deze oorlog is heel chaotisch. Je kan bijna niet van frontlijnen spreken.’

Daarnaast is een kaart is nooit neutraal, zegt cartograaf Groot. Hij noemt als voorbeeld de kleurkeuze. ‘De kleur zegt iets over hoe je als kaartenmaker in de situatie staat. Met neutrale kleuren impliceer je misschien dat het allemaal wel meevalt. De kleur die wordt gebruikt, rood, is een alarmistische kleur.’

In de afgelopen weken zien we de kaarten van de aanval op Oekraïne al veranderen. De donkerrode kleur verandert naar lichtrood. Ook de harde omlijning van de rode vlakken vervaagd. Het gaat de goede kant op, denkt Klep. ‘De kaart wekt de indruk dat het een stabiele situatie is. Alles wat rood is, is onder controle. Maar veel belangrijker is: hebben ze nog reserves? We staren ons blind op de frontlijn, maar uiteindelijk zal elke generaal zeggen dat dat niet is waar het om gaat.’

‘Op het moment dat je met vlakken gaat werken, ben je óf te pessimistisch, óf te optimistisch. Je zou diffuse vlakken moeten gebruiken in plaats van strakke vlakken met harde overgangen,’ vindt ook Groot. ‘Kaarten waarop bijvoorbeeld controleerde wegen worden aangegeven, vind ik informatief genoeg.’

Fafinski denkt tot slot dat kaarten in de media met betere omschrijvingen in de legenda een vooruitgang zijn. En informatie kan, bijvoorbeeld door middel van een disclaimer, met meer twijfel gebracht worden. ‘Dan voorkom je de illusie dat Poetin complete controle heeft over een gebied.’