Deze artsen strijden tegen medisch nepnieuws

Vrijwel dagelijks verschijnen hoopgevende medische nieuwsberichten in Nederlandse kranten en op nieuwswebsites. Een jaar of zeven terug begon het Lester du Perron (ziekenhuisarts in opleiding) en Tijs Stehmann (kinderarts in opleiding) op te vallen dat zulke nieuwsberichten bij zowel patiënten als artsen regelmatig tot onduidelijkheid en problemen leiden.

Het idee voor Dokter Media ontstond toen de artsen in hun dagelijkse praktijk meemaakten dat patiënten met zo'n krantenknipsel op het spreekuur kwamen. Du Perron: “Sommige patiënten zeiden: ‘Ik heb over deze nieuwe behandeling gelezen. Waarom krijg ik dat nog niet?' of 'Is dat iets voor mij?’ Dan moest ik aan die patiënt uitleggen dat het toch iets genuanceerder lag." 

Tegelijkertijd dacht hij: Als ik dit bericht vandaag mijn patiënt moet uitleggen, dan gebeurt dat vast in meerdere spreekkamers. "Samen brainstormden we over een plek, waar specialisten in één keer veel mensen kunnen bereiken.”

Niet veel later kwam hen een onderzoek onder ogen van het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, waaruit bleek dat zulk medisch nieuws impact heeft zowel op patiënt als arts. "Aan de ene kant geeft het valse hoop en schept het verwachtingen die niet altijd reëel zijn," zegt Stehmann. "Aan de andere kant ervaart de arts een bepaalde druk, doordat een patiënt verwachtingen heeft die niet waargemaakt kunnen worden. Dat is lastig.” 

Dus richtten de twee jonge artsen Dokter Media op, een platform waar patiënten, artsen en aandere geïnteresseerden terecht kunnen voor een tweede, objectieve blik. Het begon in 2015 met een kleinschalige nieuwsbrief en een website, waar ze naast hun drukke bestaan hun bevindingen deelden. De afgelopen jaren waren ze te horen op de landelijke radio, in podcasts en met informatie op beeldschermen in wachtkamers van ziekenhuizen en huisartspraktijken. En inmiddels is hun boek gepubliceerd.

Overdrijving in gezondheidsnieuws gaat vaak gepaard met overdrijving in het oorspronkelijke persbericht. Daar staat al ongenuanceerde informatie, vaak geschreven door persbureaus of communicatieafdelingen van de universiteit of het instituut, en die vaak letterlijk overgenomen in de pers. “Ze moeten in een kort stuk samenvatten wat het onderzoek heeft opgeleverd," zegt Du Perron. "Meestal gebruiken ze de meest hoopgevende informatie en uitspraken, die soms kort door de bocht zijn.”

Toch kunnen media voorkomen dat ze verkeerd medisch nieuws brengen. Stehmann: “Net als artsen, hebben journalisten vaak maar weinig tijd. Ze staan onder druk om een stuk te publiceren. Toch is het echt goed om de originele bron te lezen. Duikel het wetenschappelijke artikel op en probeer het te begrijpen. Met betrekkelijk basale medische kennis kom je echt al een heel eind.”

Du Perron en Stehmann introduceren in hun boek de Dokter Media-methode. Hiermee kan iedereen zonder medische kennis nieuwsberichten over medische zaken goed begrijpen en op waarde schatten. De methode bestaat uit vier vragen:

1. Wat suggereert de kop?
2. Waar komt dit nieuwsbericht vandaan?
3. Is dit echt iets nieuws?
4. Wat kunnen we hier nu concreet mee? 

De kop van een artikel speelt een belangrijke rol in het scheppen van valse hoop. 'De krantenkop trekt de aandacht,' zo schrijven de artsen in hun boek. 'En veel mensen lezen wel de krantenkop maar niet het hele bijbehorende nieuwsbericht. Zeker als er termen als ‘doorbraak’ of ‘genezing’ worden gebruikt, zal dat de aandacht trekken en vragen met zich meebrengen.'

'De meeste koppen in een krant of tijdschrift worden niet verzonnen door de schrijvende journalist, maar door een eindredactie,' lezen we in het boek. 'En de kop in de krant is vaak weer anders dan de kop op het internet. Een kop moet aansporen tot verder lezen maar dekt helaas lang niet altijd de lading van het hele nieuwsbericht.'

Als voorbeeld geven ze de kop ‘Coronavirus overleeft zelfs de diepvries’ op 12 augustus in De Telegraaf. In Nieuw-Zeeland doken na ruim honderd dagen zonder nieuwe corona-besmettingen, toch weer nieuwe gevallen op. Onderzoek naar de bron van die gevallen zou zich volgens de krant vooral richten op de werkplek van de man: een distributiecentrum voor diepvriesproducten.

Maar na wat research van Dokter Media blijkt dat onderzoekers denken dat het gezin in Nieuw-Zeeland eerder besmet is geraakt via mensen in hun omgeving – met zeer milde of geen klachten – dan dat de bron van de besmettingen inderdaad de diepvries is.

Een andere manier waarop medisch nieuws nuance verliest, is wanneer in de kop ten onrechte een oorzakelijk verband wordt verondersteld. Het verschil tussen een verband (correlatie) en een oorzaak-gevolgrelatie (causaliteit) komt in het boek verschillende keren aan bod.

“Een oorzaak-gevolg wordt gesuggereerd door woordjes die uitleggen dat het ene actief zorgt voor het andere," zegt Du Perron. "Dat het één de oorzaak is van het ander. Een verband geeft aan dat ze met elkaar in verband staan, maar dat het net zo goed een derde of vierde oorzaak kan hebben. Dat maakt wel uit voor mensen of ze wel of niet iets moeten gaan eten of medicijnen wel of niet moeten gebruiken.”

In hun boek schrijven de artsen ook over de invloed van bepaalde evenementen of speciale dagen in het jaar. 'Zo verschijnen er elk jaar rond 14 november berichten over de mogelijke genezing van diabetes; deze dag is immers gebombardeerd tot Wereld Diabetesdag. Onderzoeken worden regelmatig gepresenteerd als ‘doorbraak’ terwijl er op dat moment eigenlijk nog niets nieuws te melden is.'

Nieuwe ‘ontdekkingen’ zijn vooral interessant als uitgangspunt voor verder onderzoek, maar in de praktijk verandert weinig, leggen de artsen uit. “Sporadische doorbraken daargelaten, is het meeste medische nieuws hoogstens een klein stapje vooruit. Nagaan of medisch nieuws echt iets nieuws verkondigt, draagt in belangrijke mate bij aan een goede interpretatie ervan. Vaak moet je vaststellen dat het zo’n vaart nog niet loopt.”

Het platform van Du Perron en Stehmann kwam tijdens de eerste golf op een laag pitje te staan. Over de nieuwe ziekte was nog te weinig bekend. “Zoveel was nog onzeker," zegt Stehmann. "We wilden eerst even afwachten welke kant dit opging. We willen een betrouwbare bron zijn en echt alleen die dingen aanstippen waar we echt iets zinnigs over kunnen zeggen."

Du Perron vervolgt: “Om goed te kunnen duiden en nuanceren, heb je gewoon redelijk wat feitelijke achtergrond nodig. Zoals meerdere onderzoeken, misschien al wat richtlijnen, ervaringen uit de praktijk. We bewapenen ons met bepaalde feiten en met medische kennis. In het begin van de coronacrisis hebben we bewust weinig geschreven over het virus omdat we vonden dat we dat nog niet konden doen. Nu we een half jaar verder zijn, weten we een stuk meer.”