Hoe Ulay voortleeft in de kunst

Een van de aspecten van Ulays werk die mij fascineren is dat hij de eerste was die een ‘partituur’ maakte van zijn performances. Het waren geen expressionistische, spontane aangelegenheden: hij legde zijn performance vast in een blauwdruk, waardoor het meer werd dan die ene handeling op dat ene moment. Als curator is dit belangrijk voor mij, omdat ik het werk van een kunstenaar wil kunnen uitbreiden en verlengen, niet zomaar opnieuw tonen.

In het Stedelijk borduur ik voort op een belangrijke performance van Ulay uit 1976. Hij stal toen een werk uit de Nationalgallerie in Berlijn en hing het op in het huis van een Turkse gastarbeidersfamilie. Het schilderij, Der arme Poet, van Karl Spitzweg (1839) is een icoon van de Duitse identiteit. Het heeft elementen van biedermeier, een zoete en conservatieve stijl uit een tijd in Duitsland waarin de monarchie gerestaureerd werd en politieke onderdrukking wederkeerde. Door het bij dit Turkse gezin op te hangen maakte Ulay een sterk statement. Hij riep vragen op over de Duitse identiteit, over de verhouding tussen Oost en West. Met zijn keuze voor dit schilderij uit een oerconservatieve tijd speelde hij ook in op de heersende tijdgeest. Hij wees vooruit naar de sterke draai naar rechts die eind jaren zeventig zou volgen met Reagan en Thatcher. 

Opvallend is dat het Turkse gezin geen enkele inspraak kreeg, ze wisten niet eens waar het schilderij vandaan kwam. Vandaag de dag zouden we het raar en manipulatief vinden om hen er niet bij te betrekken, dat past niet meer in onze tijd. Ik koos er daarom voor om Nilbar Güreş te vragen voor mijn project in het Stedelijk. Zij is een kunstenaar uit Istanbul die zich bezighoudt met vraagstukken rondom Turkse identiteit en queer-identiteit. Zij geeft een nieuwe draai aan de Turkse traditie en folklore. Van de Turkse kussens die man en vrouw traditioneel voor hun huwelijk krijgen, maakte zij een queer-variant. In ons project in het Stedelijk, ‘Le salon Turque’, zullen haar kussens te zien zijn, samen met een schilderij van Jean Brusselmans uit dezelfde periode als Der Arme Poet.

Net als Ulay voeren we zo de satirische praktijk uit van het kiezen en opnieuw rangschikken van elementen, waardoor ze een nieuwe betekenis krijgen. Zo wil ik het gesprek dat hij in 1976 begonnen is voortzetten.

Ook Ulay onderzocht dat idee van universele verbondenheid over de grenzen van het lichaam. In de performance waarin hij en Marina Abramović urenlang met hun haar in elkaar gevlochten zitten, of waarin ze elkaars adem inademen, proberen ze als het ware samen één lichaam te worden. Ik vind het moeilijk vast te pinnen, maar Ulay legt in zijn werk een verband tussen spiritualiteit en lichamelijkheid dat ook mij fascineert.

Hij werkte natuurlijk wel in een heel andere tijd dan ik. In de jaren zeventig waren vragen nog heel belangrijk als: wat is kunst? Wat is mijn plaats daarin? Inmiddels zijn we daarvoorbij en gebruiken we kunst veel meer als een gereedschap om de wereld om ons heen te begrijpen en vorm te geven. Kunst is niet meer zo afgebakend: je kunt je laten inspireren door allerlei andere disciplines; sociologie, natuurwetenschappen. Alleen hoef je je niet aan hun regels te houden, daarom hou ik zo van kunst.

‘Als je me vraagt wat Ulay betekent heeft voor de traditie van performancekunst, dan zeg ik dat er niet zoiets bestaat als een ‘traditie van performancekunst’. Je moet performance niet zien als een stroming, het is een medium; zoals je verf kunt gebruiken, of marmer, zo kun je als kunstenaar ook performance gebruiken. Performance is een manier om verbanden te leggen tussen andere disciplines, om grenzen op te zoeken en nieuwe mogelijkheden te openen. De schoonheid van kunst is dat je de vrijheid hebt om steeds weer nieuwe talen uit te vinden, daarom zou ik nooit zeggen dat ik in dezelfde traditie sta als Ulay of wie dan ook.

Wel is het zo dat Ulay en Marina Abramović heel belangrijk zijn geweest in het emanciperen van performance als uitingsvorm in de kunst. Toen zij begonnen, moesten ze constant strijden tegen de heersende opvatting onder het publiek en de critici dat wat zij deden geen kunst was. Ze zijn onvermoeibaar doorgegaan en inmiddels wordt performance eindelijk door kunstinstituten geaccepteerd als werkwijze. Nu kunnen we gaan kijken naar specifieke kunstwerken, naar de taal van verschillende kunstenaars, in plaats van performancekunst te zien als één genre.

Op 24 oktober luidde ik mijn tentoonstelling in De Appel in met een performance bij zonsondergang. Daarin openbaar ik mijn speciale ademhalingstechniek, die ik nu al tien jaar ontwikkel en waarmee ik mensen in één-op-éénsessies help herstellen. Om mijn werk aan Ulay te verbinden herhaal ik de performance bij zonsopkomst op 30 november, zijn verjaardag en ook die van Marina Abramović. Zo creëer ik tussen de twee performances, tussen zonsondergang en zonsopkomst, tussen in- en uitademing, ruimte. Ruimte voor hen die aanwezig zijn en hen die dat niet zijn, voor de zichtbaren en de onzichtbaren.’