Het armere deel van Nederland geniet stukken minder lang van een gezond leven. Waardoor komt dit en hoe kan het beter?

Joey Frankhuisen
Eva Roefs

‘Als je zo’n tandartsrekening krijgt, betekent dat dus eigenlijk dat je twee maanden geen eten en geen kleren kunt betalen?’

Sander Schimmelpenninck

In aflevering 5 van Sander en de kloof zie je Sandra, die maandelijks maar 30 euro overhoudt na betaling van de vaste lasten. Dat is natuurlijk onmogelijk weinig, dus leeft ze van voedselhulp. En nu heeft ze door een afgebroken tand een tandartsrekening van 57 euro en 28 cent. Die moet ze zelf betalen, want iedereen in Nederland heeft een verplicht eigen risico in z’n zorgverzekering.

Bij de goedkoopste versie, een basisverzekering, is dit jaarlijks 385 euro. Dat eigen risico is ingevoerd met het idee dat mensen minder snel onnodig gebruik van de zorg maken, doordat zij het eerste deel zelf moeten betalen. Maar iemand als Sandra gaat er ook preventieve zorg door mijden, zoals tandartscontroles. Want daar heeft ze het geld niet voor. Ze gaat pas naar de tandarts als ze niet anders kan.

maar het is toch een grondrecht?

In artikel II-35 van de Nederlandse grondwet staat dat iedereen recht heeft op 'toegang tot preventieve gezondheidszorg en op medische verzorging onder de door de nationale wetgevingen en praktijken gestelde voorwaarden'. In de praktijk gaat dit vaak toch even anders.

Gelukkig voor Sandra kan ze met haar rekening naar het wijkondersteuningsteam om extra bijdrage aan te vragen. Deze regeling wordt de bijzondere bijstand genoemd. De gemeente toetst dan of iemand echt recht heeft op deze vergoeding. Zoals je ziet in het clipje hierboven, kan het vaak lang duren voordat zo'n rekening daadwerkelijk is betaald. In de gemeente Amsterdam kan dit bijvoorbeeld acht weken duren. Daar zit je dan met je rekening.

Maar er is nog een manier waarop het systeem van eigen risico de ongelijkheid in de hand werkt. In het huidige systeem kunnen mensen namelijk kiezen voor een verhoogd eigen risico tot en met 885 euro, waarbij ze dan maandelijks minder premie hoeven te betalen. Iemand die zijn eigen risico verhoogt krijgt over het algemeen een korting op zijn/haar premie, ter hoogte van 50 procent van het bedrag waarmee diegene zijn eigen risico verhoogt. Mensen die gezond zijn kunnen dus kiezen voor een hoger eigen risico. Over het algemeen zijn welvarende mensen gezonder (waardoor dit komt lees je onderaan) en dus heeft deze groep vaker iets aan deze regeling.

vpro

‘De laatste rekening was 560 euro en dat is dan alleen voor supplementen.’

Madelief Beije

Ja, aan de andere kant van de kloof gaat het er heel anders aan toe. Investeerders Madelief Beije en Livaneli Yildiran geven per maand zo’n 1500 euro uit aan gezondheidskosten. Bij een privékliniek krijgen ze passend advies van een diëtiste. Alles om gezond te blijven. 'Ik wil niet op latere leeftijd erachter komen dat, als ik mijn leven iets had aangepast, ik [gezondheidsproblemen] dan had kunnen voorkomen', zegt Livaneli tegen Sander. 

Eva Roefs

‘Vermogende mensen hebben een aanmerkelijk hogere levensverwachting. Tussen een achterstandswijk en een chique wijk kan in levensverwachting een verschil liggen van zes tot acht jaar.’

Sander Schimmelpenninck

Niet alleen in levensverwachting, ook in kwaliteit van leven zijn de verschillen tussen arm en rijk in Nederland enorm. Mensen met een lage sociaaleconomische status, oftewel een basis- of vmbo-opleiding en een laag inkomen, leven gemiddeld vijftien jaar korter in goede gezondheid. Vijftien jaar! 

Er zijn meerdere oorzaken voor aan te wijzen. Langdurige financiële zorgen kunnen chronische stress veroorzaken en dat is erg slecht voor je gezondheid. Ook zijn de woningen van mensen die in armoede leven vaak minder gezond (denk aan slechte isolatie en vocht in huis) en houden zij er vaak een ongezondere levensstijl op na. Wil je weten welk effect het opleidingsniveau heeft op gemiddelde levensverwachting? Dat lees je hier!

En hoe zit het met het effect van corona? In de eerste coronagolf hadden mensen met de 20 procent laagste inkomens twee keer zoveel kans om te overlijden aan COVID-19 als mensen met de 20 procent hoogste inkomens. Dat grote verschil blijkt uit cijfers van het CBS.

Wil jij meer weten over de manier waarop de coronacrisis arme mensen harder heeft geraakt? Hier vind je het in een duidelijk overzicht.

Eva Roefs

‘Armere Nederlanders worden vaak niet bereikt en vallen buiten de boot.’

Sander Schimmelpenninck

De vaccinatiegraad ligt een stuk lager in de achterstandswijken dan in de chique wijken. Dat komt onder meer doordat het taalgebruik van de overheid te ingewikkeld is voor een groep burgers. Ook kan niet iedereen overweg met de digitale kanalen van de overheid. Op sommige plekken in Nederland wordt er overigens succesvol campagne gevoerd: in Rotterdamse wijken is de vaccinatiegraad enorm gestegen, mede door de campagne van huisarts Shakib Sana. Hoe hij dat voor elkaar kreeg zie je hier.

Eva Roefs

‘Je verschuift je normen en waarden. Zolang er maar eten is. Een doos frikandellen voor twee euro en een zak patat, dat voedt ook.’

Sander Schimmelpenninck

Het klopt inderdaad dat ongezond eten meestal een stuk goedkoper is dan gezond eten. Het verschil in prijs tussen gezond en ongezond neemt zelfs toe. De afgelopen tien jaar werden gezonde producten gemiddeld 21 procent duurder, tegenover 15 procent voor ongezonde producten, becijferde het CBS. Ook is de kennis over gezonde voeding vaak niet op orde onder mensen die leven in armoede. Even langs bij de diëtist dan maar? Die valt weer onder de preventieve gezondheidszorg die eerder werd benoemd en moet dus, jawel, af van het eigen risico. 

Door de ongezondere levensstijl komen ziektes als obesitas, die ironisch genoeg welvaartsziektes genoemd worden, vaker voor onder groepen met een laag inkomen. Een kwart van de 14-jarige kinderen uit een achterstandssituatie heeft inmiddels overgewicht. Ook diabetes type twee, hart- en vaatziekten en psychosociale problemen komen vaker voor.

vpro

‘Ik ben geboren met astma. Waar ik woon is er zwarte schimmel. Na een tijdje belde de woningbouwvereniging om te zeggen dat ik niet ziek genoeg ben.’

Nankolee Sandra Dennis

In veel wijken waar mensen wonen met een laag inkomen zijn de woningen ongezonder. Slechte isolatie en schimmel op de muren komen hier vaker voor en dit heeft een negatief effect op de gezondheid. Zo worden ongezonde huizen in verband gebracht met een grotere kans op astma, eczeem en luchtwegaandoeningen. Ook in de Schimmelpenninckstraat, waar Sandra woont. En dat is geen goede combinatie met een de gezondheidsproblemen van Sandra. Geen geld hebben voor verwarming trouwens ook niet; dat leidt tot een vochtig huis waar schimmels zich meer thuisvoelen dan mensen.

'Leg niet alles bij het individu neer'

Volgens Aletta Winsemius, die werkt als senior adviseur bij de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving en onder andere meeschreef aan het adviesrapport Een eerlijke kans op een gezond leven  [pdf], zijn er op veel gebieden maatregelen nodig om dit verschil kleiner te maken. 'Gebrek aan bestaanszekerheid kan mensen ziek maken. Dat speelt echt een heel belangrijke rol. We weten bijvoorbeeld wel dat het eigen risico voor bepaalde groepen een drempel is om zorg aan te vragen. Vanuit dat oogpunt zou het niet gek zijn als het eigen risico inkomensafhankelijk wordt.'

Ook andere maatschappelijke problemen moeten worden aangepakt om de kloof in gezondheid aan te pakken, vindt ze. 'Denk bijvoorbeeld aan kansenongelijkheid in het onderwijs. Dat is erg belangrijk om mensen de kans te geven een betere baan te krijgen. Ook moet er gekeken worden naar het verbeteren van leefomstandigheden, denk hierbij aan luchtvervuiling en zorg dat de huizen niet ziekmakend zijn. Bestaanszekerheid speelt wel echt een hele belangrijke rol in gezondheid.'

Aletta Winsemius vindt dat er dingen fundamenteel misgaan: 'Er wordt vaak gekeken wat een specifiek persoon nodig heeft om een gezonde keuze te maken. Maar je moet ook kijken naar de maatschappelijke factoren, die van veel grotere invloed zijn op gezondheid dan dat individuele gedrag. Misschien moet het minimum inkomen wel veel meer omhoog, of misschien moet er een basisinkomen komen. Meer aandacht voor die maatschappelijke invloeden is hard nodig.'