Al sinds het begin van zijn presidentschap is Vladimir Poetin bezig met het uitschakelen van zijn grootste vijand: democratie. Daarbij maakt hij talloze slachtoffers. Wat wil Poetin met de wereld doen?

Na een aantal onheilspellende maanden waarin we toekeken hoe Poetin strategisch zijn troepen aan de grens met Oekraïne neerzette, was het donderdagochtend zover. Rusland viel het soevereine Oekraïne binnen. 

In december vorig jaar waarschuwden Amerikaanse inlichtingendiensten al dat dit zou gaan gebeuren. Poetin had destijds al ruim 70 duizend troepen langs de grens gezet, en dat zouden er nog meer worden. Met de opeenstapeling aan sancties voor Rusland reageert de internationale gemeenschap geschokt, verbaasd, en boos. Maar vooral: te laat.

Van Boris Berezovski tot Peter Pomerantsjev. Van Aleksandr Litvinenko tot Garry Kasparov. De afgelopen twintig jaar hebben velen gewaarschuwd voor de mededogenloze agressie van de Russische dictator. In Tegenlicht hebben ze verteld over de wereld van Poetin. Hoe kwam hij aan de macht? Hoe weet hij zijn macht te behouden? En wat is hij van plan?

Jaren later zijn hun verhalen nog steeds ontluisterend, actueel en vooruitziend. Daarom zetten we ze hier op een rij.

Hoe kwam Poetin aan de macht?

Toen Poetin in 1999 aantrad als opvolger van Boris Jeltsin, hadden bomaanslagen in Moskou in de maanden vooraf voor chaos gezorgd. Oud-KGB agent Poetin beschuldigde onmiddelijk de Tsjetsjenen en begon een nieuwe oorlog.

In de jaren erna volgde veel bloedvergieten, en trok Poetin meer en meer macht naar het Kremlin toe. Ook de media en het bedrijfsleven kwamen onder zijn gezag. In feite draaide hij de hervormingen van het post-Sovjet tijdperk terug. Niet het volk, maar angst moet regeren. 'Vrije mensen kun je niet besturen.'

Poetins herverkiezing in 2004 was onvermijdelijk. Een van de laatste tegenkandidaten - Ivan Rybkin - werd gedrogeerd en ontvoerd. Hij moest zijn campagne om Rusland terug op het democratische spoor te brengen, vervolgen vanuit Londen. 

In 'De weg naar het Kremlin' blikte Tegenlicht aldaar met Rybkin-aanhanger Boris Berezovski terug op hoe Poetin aan de macht kwam. Berezovski heeft reden om te geloven dat Poetin zelf achter de aanslagen zat.

Wat doet Poetin met zijn tegenstanders?

In november 2006 stond hij op de voorpagina’s van alle Engelse kranten: voormalig KGB-spion Aleksandr Litvinenko was vergiftigd in een hotel in Londen. Hij wist zeker dat Poetin erachter zat. Later die maand overleed hij.

In 2004 vertelde Aleksander Litvinenko zijn levensverhaal aan documentairemaker Jos de Putter. Hij spreekt over zijn tijd bij de geheime dienst, over zijn ervaringen in Tsjetsjenië en vooral over de serie bomaanslagen op Russisch grondgebied die leidden tot de machtsgreep van Vladimir Poetin. In lijn met Berezovski stelt ook Litvinenko dat die aanslagen het werk waren van de geheime dienst. Dat was mogelijk ook de reden dat Poetin hem uiteindelijk uit de weg wilde ruimen.

Na de begrafenis van Litvinenko in december 2006 sprak De Putter in Londen met Litvinenko's vader Walter, met de Tsjetsjeense leider en beste vriend van Litvinenko Ahmed Zakayev en met de vooraanstaande Russische balling Vladimir Bukovsky, tevens vriend van Litvinenko.

Schaken tegen Vladimir

In 2008 waren er weer verkiezingen in Rusland. Hoewel het een onmogelijke strijd was, besloot schaakmeester Garry Kasparov de zittende macht uit te dagen. Onder de naam 'Een ander Rusland' bracht hij meerdere oppositiepartijen bij elkaar. Samen trokken ze door de straten en eisten een Rusland zonder Poetin.

Tegenwerking was te verwachten. De kans dat Poetin het in het Westen populaire schaakbrein als rivaal bleef dulden was klein. Dus gooide hij al vóór de verkiezingen roet in het eten.

Maar hoe groot de sabotage wel was werd duidelijk tijdens het draaien van de documentaire. Filmmakers Allard Detiger en Masja Novikova wisten het vertrouwen van Kasparov te winnen en volgden hem een jaar lang op zijn campagnereizen door Rusland. Tot de tegenwerking te groot werd. Het reizen werd de kandidaat onmogelijk gemaakt en hij werd meerdere malen gearresteerd. De tegenwerking werd zo groot dat Kasparov, die nooit eerder in zijn leven verloor, zich gedwongen zag de strijd voorlopig te staken.

Hoe afhankelijk is Europa nog van Poetin?

Hij noemt het ‘the first law of petropolitics’: naarmate de prijs van brandstof stijgt, worden de exportlanden steeds minder democratisch. In de documentaire ‘Energy War’ uit 2006 beschrijft Thomas Friedman hoe dictators energie als wapen gebruiken voor hun eigen ideologische strijd. Stijgende prijzen komen hen daarbij ten goede.

‘Toen de prijs van olie 20-30 dollar betrof, keek George Bush in de ziel van Poetin en daar zag hij een goed mens,' grapt Friedman. 'Maar als je bij 70 dollar per vat in Poetins ziel kijkt, zie je Gazprom en genationaliseerde media en instituties. Is dat toeval?’

Dezelfde trend herkent Friedman bij Iran en Venezuela. Landen die vandaag de dag nog steeds bondgenoten van Rusland zijn, en hem steunen in de invasie van Oekraïne. We zijn zo verslaafd aan fossiele brandstof, zegt Friedman, dat we die landen niet durven aan te spreken op de afbreuk van hun democratieën. 

Gasunie, Gazprom en Georgië

In 2008 viel Rusland Georgië binnen. Toch sloot het Nederlandse Gasunie een belangrijke deal met Gazprom. In dit vervolg, 'Energy War 2008', spreekt Tegenlicht Willem Middelkoop. Volgens hem houdt Poetin via gas en olie Europa in een wurggreep, waardoor hij kon doen wat hij wou. In zekere zin bevestigt het de these van Friedman.

Inmiddels is olie ruim 90 dollar per vat, en is de gasexport van Rusland in 2021 verdubbeld ten opzichte van het jaar ervoor. Nog altijd kan Europa haar economie niet helemaal ontkoppelen van het infuus van fossiele brandstoffen. Toch lijkt er wel iets veranderd. De laatste paar jaar wordt steeds meer groene energie opgewekt. Genoeg, zo lijkt, om ons voorlopig af te kunnen sluit van Russisch gas.

Waarom zijn andere landen bang voor Rusland?

De Russische overheid is geen gewone overheid. Van elke duizend Russische topambtenaren, ministers, parlementsleden en gouverneurs is maar liefst 70 procent afkomstig uit de KGB en de GRU. ‘Deze mensen hebben geleerd te doden en te bedriegen.’ Dat zegt professor Andrzej Nowak in de uitzending ‘Brief uit Polen’ uit 2010.

Het was de zesde aflevering in de Tegenlicht-reeks ‘Aanval op Europa’. Na de ramp met het regeringsvliegtuig in Smolensk, ging er een golf van paranoia door Polen. Wat als de Russen dit expres hebben gedaan? Het veiligheidsgevoel van een land zo dichtbij de Russische aggressor, is flinterdun.

Datzelfde jaar leidde een aangenomen motie die de positie van Rusland ten nadele van Kiev versterkte, tot een vuistgevecht in het Oekraïens parlement. Voor voormalig Oekraïens president Viktor Joesjtsjenko voelt het alsof de huur van een Russische basis met 25 jaar is verlengd. ‘Daarmee schakelt Oekraïne zichzelf uit als Europese gesprekspartner,’ vertelde hij aan Tegenlicht. Want: ‘het democratisch proces bestaat bij gratie van een gevoel van veiligheid.’ Op het moment dat je een ander land toelaat op je grondgebied, komen je democratische vrijheden in gevaar.

Het volk versus Vladimir

Ondanks zijn autoritaire regime, ondervindt Poetin veel weerstand vanuit de bevolking in zijn eigen land. Na de inval op Oekraïne gingen duizenden Russen de straat op om te protesteren. Maar het Kremlin moest er niets van hebben. Duizenden demonstranten werden gearresteerd.

Tegenstand was ook al te zien rond de verkiezingen in 2012. Zijn beheersing van de traditionele media bezorgde hem wederom een overwinning. Maar ondertussen gebeurde op social media iets heel anders. Op Facebook, Twitter en Youtube ontstond een parallel mediaverkeer dat zijn weerga niet kende. Hierdoor gingen duizenden Russen de straat op en drong zich een heel ander beeld op van de verkiezingen.

De Russische filmmaker Masha Novikova volgde in de uitzending 'Unlike Poetin' de Russische verkiezingen op Facebook en stond hierbij dagelijks in contact met haar Russische Facebook-vrienden. Waaronder de voormalig wereldkampioen schaken en oppositieleider Garry Kasparov, blogger en oppositieleider Alexey Navalny, oud vice-premier Boris Nemtsov en rockster Yuri Shevchuk.

Hoe bespeelt Poetin de media?

Wanneer zijn eigen volk protesteert, laat hij ze arresteren, of houdt hij ze zoet met valse informatie. Die Russische desinformatie is inmiddels ver buiten de grenzen van Rusland tot in het hart van onze democratie gesijpeld, met FvD-kamerleden als wandelende Kremlin-propagandamachines.

Dat de Russische propaganda inmiddels ver reikt, is ook Peter Pomerantsev niet ontgaan. De Brits/Russische journalist werkte tien jaar lang voor de Russische televisie tijdens Poetins presidentschap, en maakte van dichtbij mee hoe het Kremlin media inzet om de Russen een gemanipuleerde waarheid voor te schotelen: fake news.

Terug in Londen ziet Pomerantsev het opnieuw gebeuren. Elk land, elke politieke partij: ieder z’n eigen waarheid. De pr-machine van Poetin was slechts een voorproefje.

Een informatie-oorlog

Verwarring zaaien is een machtig wapen. Onze online newsfeeds zijn een slagveld geworden voor de grootmachten. Vooral de Russen lijken meesters in het strategisch inzetten van desinformatie. Russische trollen produceren voortdurend hele en halve onwaarheden, nepnieuws dat verschijnt op sociale media en nieuwssites.

De blik van de Russen wordt gestuurd in de richting die het Kremlin voor ze uitkiest: nee, Rusland had geen enkele invloed op de verkiezingen in de Verenigde Staten. Nee, er waren geen Russische troepen in Oekraïne. De waarheid doet er niet meer toe, aldus Pomerantsev. De waarheid is er enkel nog om in te zetten wanneer het uitkomt.

Hun doel daarbij: verwarring zaaien, bevolkingsgroepen uit elkaar spelen en bondgenootschappen onder spanning zetten. Dit is de oorlog van de toekomst.

Wat is Poetins volgende stap?

Of de Russen Oekraïne gaan innemen, weten we nog niet. Wat de gevolgen zijn als het gebeurt, weten we ook niet. Maar de expansiedrift van de leider volgt al jarenlang dezelfde patronen, dus er valt te speculeren.

Een mogelijk toekomstig slagveld is misschien wel de Noordpool, waar het smeltende ijs nieuwe waterwegen vrijmaakt die schepen leiden naar grondstoffen die eerder niet te winnen waren. Nu de strijd om olie, gas en mineralen steeds meer op hoogspanning staat, groeit de militaire aanwezigheid.

Vooral het Russische deel van het Noordpoolgebied verandert razendsnel. Havens worden in rap tempo aangelegd en de Russen bouwen ijsbrekers in grote getale, waarmee een containerschip in amper drie weken van China naar Noorwegen vaart.

Fotograaf Yuri Kozyrev bezocht in 2019 de gasvelden van het Russische gasbedrijf Gazprom in Siberië, die met de nieuwste technieken worden uitgebuit. Ook gaat hij op bezoek bij de Marine Academie, waar jonge Russische rekruten worden opgeleid. De jongens, soms kinderen nog, krijgen les over het klimaat en het hanteren van een geweer, terwijl ze zingen over de heldenrol die ze in de toekomst gaan vervullen.