Nederland is een van de rijkste landen ter wereld. Toch neemt het aantal arme mensen dit jaar toe. Maar wanneer is iemand eigenlijk 'arm'? En hoeveel mensen in Nederland zijn dat precies? Aan de hand van vijf vragen zet VPRO Tegenlicht het voor je op een rij.
Chiara Lampis Temmink, 15 januari 2023
Volgens het Sociaal Cultureel Planbureau is iemand arm als hij of zij 'gedurende lange tijd niet voldoende middelen heeft om in de basisbehoeften te voldoen die in hun samenleving als noodzakelijk gelden'. De omvang van armoede wordt berekend aan de hand van het ‘niet-veel-maar-toereikendbudget’. Dit budget zou genoeg moeten zijn voor zowel iemands basisbehoeften, als voor sociale participatie en ontspanning, zoals lid worden van een sportclub of iemand thuis kunnen uitnodigen voor eten of koffie.
In Nederland ligt volgens het Centraal Planbureau de armoedegrens voor een eenpersoonshuishouden in 2023 op €1551 per maand. De armoedegrens is gebaseerd op een lijst gemaakt door Het Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting (Nibud). Deze lijst bevat uitgaven zoals voedsel, kleding, verzekeringen, persoonlijke verzorging en woonlasten. Een belangrijke kanttekening hierbij is dat het Nibud er vanuit gaat dat mensen met lage inkomens op hun uitgaven proberen te besparen. Daarom hanteert het Nibud lagere prijzen dan gemiddeld in deze lijst.
Ten slotte hebben niet alleen huishoudens die onder de armoedegrens leven geldzorgen. Ook gezinnen met een inkomen van 120 tot 130 procent van de armoedegrens ervaren vaak geldzorgen, bijvoorbeeld door schuldenproblematiek, stijgende vaste lasten, achterblijvende inkomens en de flexibilisering van de arbeidsmarkt.
Het Centraal Planbureau schatte in augustus 2022 dat het totaal aantal arme personen door de inflatie en achterblijvende loonstijging in Nederland toeneemt van 1,1 miljoen naar bijna 1,3 miljoen. Het kabinet heeft sindsdien maatregelen getroffen om de stijgende armoede tegen te gaan. Onder deze maatregelen vallen bijvoorbeeld een stijging van het minimumloon, de bijstand, de AOW en de WW, en een verhoging van de huur- en zorgtoeslag. Dankzij deze maatregelen zou het aantal arme personen in 2023 dalen naar 833 duizend. Deze koopkrachtmaatregelen zijn echter tijdelijk. Als de extra steun wordt ingetrokken, stijgt het aantal armen alsnog.
Van alle mensen die onder de armoedegrens in Nederland leven, woont 21 procent in één van de drie grote steden: Amsterdam, Den Haag en Rotterdam. Volgens het Sociaal Cultureel Planbureau hangen deze hoge armoedepercentages samen met de bevolkingssamenstelling in de drie steden. Amsterdam, Rotterdam en Den Haag hebben het grootste aantal uitkeringsontvangers en het grootste aantal inwoners met een niet-westerse migratieachtergrond, allebei kenmerken die het risico op armoede vergroten.
Mensen met een laag inkomen ervaren vaker gezondheidsproblemen. Armere mensen hebben bijvoorbeeld vaker overgewicht of zelfs obesitas. Tussen 2018 en 2021 had 56 procent van de personen met een laag inkomen overgewicht, tegen 51 procent van de mensen boven de armoedegrens. Gezondheidsproblemen hebben veel verschillende en complexe oorzaken, maar het Centraal Bureau voor Statistiek stelt dat een ongezonde leefstijl vaker voorkomt bij mensen met een lager inkomen. Mensen met een laag inkomen roken meer, bewegen minder en ervaren meer stress. Dit zijn allemaal factoren die leiden tot een verminderde gezondheid.
In 2020 groeiden 221.000 kinderen op onder de armoedegrens. Kinderen die in armoede opgroeien, ervaren vaak meer stress en hebben een verhoogde kans op slechtere gezondheid, aldus het Sociaal Cultureel Planbureau. Armoede leidt ook tot minder sociale participatie. Armere ouders hebben vaak geen geld voor schoolreisjes, verjaardagen of contributie voor een sportclub of muziekles. Armoede bij kinderen leidt daarom vaak tot een achterstand tegenover hun rijkere klasgenoten, zowel op school als in sociaal opzicht.
Leerachterstanden in kinderen kunnen uiteindelijk leiden tot laaggeletterdheid in volwassenen. Volgens Stichting Lezen en Schrijven is de achterstand van laagopgeleiden ten opzichte van hoger opgeleiden in de laatste 25 jaar erg gegroeid. Laaggeletterden zijn niet per se vaker werkloos, maar zijn wel werkzaam in beroepen met een lager salaris. Ondanks dat ze werk hebben neemt daarom de kans van laaggeletterden op armoede toe.
Ten slotte leidt armoede ook tot een kortere levensverwachting. Gemiddeld leven mensen met een inkomen onder de armoedegrens vijf jaar korter. In Amsterdam, Den Haag en Rotterdam, de steden waar de meeste armen wonen in Nederland, ligt de levensverwachting tussen de twee tot vier jaar lager dan in omliggende gemeenten. En dit terwijl de gemiddelde levensverwachting in de Randstad juist het hoogst ligt.
Steeds meer mensen ervaren geldproblemen en zelfs armoede doordat ze schulden hebben. Een op de vijf huishoudens hebben problematische schulden, aldus de Nationale Ombudsman. Als een persoon problematische schulden heeft, betekent dit dat ze hun schulden redelijkerwijs niet kunnen afbetalen. Door de hoge inflatie en stijgende gasprijzen is de verwachting dat meer mensen in de financiële problemen komen.
Mensen onder de lage-inkomensgrens lopen een hoger risico op schuldenproblematiek. Vaak zijn armere mensen afhankelijk van verschillende voorzieningen en toeslagen vanuit de overheid en als één van deze voorzieningen wegvalt, moeten zij schulden maken om rond te komen. Zo gaf veertien procent van de huishoudens onder de lage-inkomensgrens aan schulden te moeten maken, waar dit bij huishoudens met een hoger inkomen maar twee procent was.
‘De overheid is de grootste schuldeiser,’ zegt postbode Ahmed Abdillahi in de VPRO Tegenlicht aflevering ‘Kloofdichters’. Al in 2019 schreef de Nationale ombudsman een rapport om te signaleren dat mensen ver onder het bestaansminimum raakten door de invorderingsmaatregelen van de overheid. Nu, bijna vier jaar later, ziet postbode Ahmed Abdillahi nog steeds burgers aan schulden tenondergaan.
Ten slotte moeten we volgens Tim ‘S Jongers, die ook aan het woord komt in de VPRO Tegenlicht aflevering ‘Kloofdichters’, niet alleen naar de cijfers en analyses kijken, maar vooral luisteren naar de mensen die armoede werkelijk ondervinden. Deze ervaringsdeskundigen kunnen ons een beter beeld geven van wat armoede echt inhoudt. In ‘Kloofdichters’ licht VPRO Tegenlicht een paar van deze ervaringsdeskundigen en hun ideeën uit.