bezuinigen op de democratie?

Ook in Hongarije bemoeit de overheid zich met de uitingen van de publieke omroep, kritische media worden stap voor stap uitgewist. Sinds september is er een wet van kracht ‘ter verdediging van de nationale soevereiniteit’. Op basis van deze wet is een organisatie opgericht die zonder gegronde redenen willekeurige personen of instanties kan onderzoeken. Klinkt nog wat vaag? Een vertegenwoordiger van Orbáns regerende partij maakt concreet welke personen en instanties ze op het oog hebben: ‘pseudo-ngo’s’, ‘dollar-politici’ en uiteraard ‘linkse journalisten’. Bezwaar maken gaat niet, de organisatie die  is autonoom en niet te onderwerpen aan regels voor gewone rechtszaken.

In Slowakije is het ook raak: onlangs werd een wetsvoorstel aangenomen om de publieke omroep te vervangen door een nieuwe organisatie. De RTVS moet plaatsmaken voor de STaR, naar verwachting zal die laatste wel meewerken aan overheidspropaganda, de overheid heeft namelijk inspraak in de aanstelling van medewerkers. De Slowaakse premier Fico verwoordt het anders, hij zegt een eind te willen maken aan de haatzaaiing jegens de overheid door de RTVS. 

Deze inperkingen van de publieke media zijn ook de Europese politiek niet ontgaan, in maart werd de European Media Freedom Act aangenomen. De nieuwe regels moeten zorgen dat de media in Europa gevarieerd en onafhankelijk blijven. Het lijkt een beetje te werken: het Slowaakse plan is al bijgesteld naar een mildere variant. 

Het begint dus op te vallen dat bepaalde politieke partijen in Europa de publieke omroep omvormen tot een propagandamachine. Maar de populisten hoeven niet te treuren: er is nog een manier om de kritische media te ontregelen. Want als je het geluid van de publieke omroep niet kan veranderen, dan zet je het volume gewoon lager!

Buiten dat het natuurlijk ideaal is om bezuinigingen op ‘nutteloze dingen’ te kunnen aankondigen, is het ook een gunstige bijkomstigheid dat een bezuiniging op de onafhankelijke pers hun kritische noten wat dempt. Ondanks het feit dat de publieke omroep in het leven is geroepen om de gehele bevolking van media te voorzien, lijkt onder populistisch Europa de overtuiging te bestaan dat er één specifiek geluid wordt vertegenwoordigd door de publieke omroep. Reden genoeg om erop te bezuinigen, toch?

In Frankrijk heeft het radicaal-rechtse Rassemblement National van Marine le Pen onlangs uitgesproken de publieke omroep te willen privatiseren ‘om geld te besparen’ als ze een meerderheid behalen. Ook in Nederland is de PVV voorstander van een rigoureuze hap uit het budget voor de publieke omroep. En dat terwijl de Nederlandse en Franse publieke omroep in vergelijking met andere Europese publieke omroepen verre van de duurste zijn; de gevierde BBC kost per capita ruim tweemaal zoveel. Ook als onderdeel van het bbp zijn de omroepen relatief goedkoop, het gaat om 0,13% voor de Franse en 0,10% voor de Nederlandse publieke omroep.

Je wordt als politiek leider snel teruggefloten als je morrelt aan de inhoud van media, bezuinigen op de publieke omroep is een veel subtielere manier om het voortbestaan van onafhankelijke journalistiek te bemoeilijken. Wat ook scheelt, is dat je vanuit de overheid helemaal zelf aan de budgeteringsknoppen kunt draaien. Het is een stuk lastiger om media met een winstoogmerk stil te krijgen. Gelukkig is het bij commerciële media dan weer makkelijker om de inhoud te beïnvloeden.

Ook buiten Europa ligt de publieke omroep onder vuur. De Argentijnse president Javier Milei holt de publieke omroep uit. In maart kondigde hij aan dat de nationale nieuwsvoorziening gesloten zou worden. Sindsdien wordt er hevig gespeculeerd over de sluiting of privatisering van de publieke media in Argentinië.

Goed, er is dus een patroon te zien in hoe radicaal-rechtse partijen omgaan met de publieke omroep. We moeten waken voor een situatie waarin de publieke omroep verandert in een propagandamachine. De situatie in Hongarije is er een waar velen afkeer van hebben. Maar waarom zouden we ons ook druk maken om een bezuiniging hier en daar? 

Er is veel onderzoek gedaan naar het verband tussen de financiering van vrije publieke media en het functioneren van een democratie. En dat verband blijkt sterk. Zo zijn landen waar de publieke omroep goed gefinancierd is, over het algemeen ook de landen met een hoge democratische index en goed functionerende overheidsinstanties.

Dat betekent natuurlijk niet dat een goed gefinancierde publieke omroep een goed functionerende democratie als gevolg heeft. Maar dat deze dingen samengaan is niet te ontkennen. We kunnen dus niet negeren dat de staat van onze publieke omroep ons ook iets kan vertellen over de staat van onze democratie. Het wegbezuinigen van de publieke omroep in Nederland zou maximaal 1,1 miljard opleveren, een schijntje op een totale begroting van bijna 459 miljard. Ook geeft 52% procent van de Nederlandse bevolking aan de publieke omroep belangrijk te vinden voor de samenleving. Waarom dan toch die bezuinigingen? Die keuze lijkt vooral van symbolische waarde. En dan niet als symbool voor een goed functionerende democratie…

Natuurlijk willen wij graag mooie, belangrijke media blijven maken voor iedereen in Nederland. Maar dit gaat verder dan een preek voor eigen parochie. De bezuiniging op of hervorming van publieke media is een teken van een afbrokkelende democratie. Een situatie zoals die in Hongarije lijkt nog een eind van ons verwijderd, maar als we blijven wegkijken bij ondemocratische besluiten, komen we een stuk dichter bij de Hongaarse praktijken dan ons waarschijnlijk lief is. Meerdere landen gingen ons voor, wordt Nederland de volgende? Daar hebben we zelf invloed op, in een democratie heeft het volk de macht, dus laten we van ons horen.