De Kuna hebben op hun eilanden veel van hun traditionele cultuur weten te bewaren, ziet Stef Biemans in de eerste aflevering van Tussen de Amerika's. Maar de zee dreigt daar een eind aan te maken.
Stef is op de San Blas-eilanden. Deze paradijselijke eilanden zijn het gebied van de Kuna, die leven volgens en met het ritme van de natuur. Nu de zeespiegel stijgt staan ze voor een groot dilemma: verhuizen naar het platteland of wachten tot het water komt?
Stef probeert de laatste geluiden van deze bijzondere cultuur te vereeuwigen, zoals het geratel van een naaimachine, het bedriegelijk vriendelijk klinkende bruisen van de zee, het raspen van een kokosnoot en een pratende palmboom.
De Kuna (of Guna) zijn oorspronkelijke bewoners van Panama en Colombia. De meeste leden van dit volk wonen op de San Blas eilanden voor de Caribische kust van Panama. Ze leven van landbouw en visserij, toerisme en de verkoop van traditioneel naaiwerk.
Hun provincie, Guna Yala, omvat ook een strook van het vasteland en heeft een hoge mate van zelfbestuur. De rolverdeling van mannen, vrouwen en het derde gender, de omeggid, is bijzonder.
Tot de Spaanse veroveraars kwamen, leefden de Kuna in het huidige grensgebied van Colombia en Panama. Ze kregen het met die indringers aan de stok, en ook met naburige inheemse volken. De Kuna migreerden eerst naar de noord-oostelijke kuststrook van wat nu Panama is en vervolgens, in de negentiende eeuw, naar de San Blas-eilanden.
'Zelf zeggen de dat ze op de eilanden zijn gaan wonen om aan de muggen op het vasteland te ontsnappen', zegt Barbara Smit, researcher van Tussen de Amerika's. 'Maar waarschijnlijk was het ook om aan de Spanjaarden en hun nazaten te ontkomen. Veel Kuna gaan wel elke dag met een bootje naar het vasteland, want daar verbouwen ze bananen, yucca, kokosnoten en andere gewassen.'
De Kuna lieten zich ook door de regering van het onafhankelijk geworden Panama niet onderwerpen. 'Het is wel bijzonder hoe ze dat voor elkaar hebben gekregen', zegt Stef Biemans. 'Ze hebben de militairen en politiemannen op een feest op een van hun eilanden dronken gevoerd en vervolgens afgeslacht. De lichamen stuurden ze naar Panama-Stad, met de boodschap: blijf hier weg, want dit is wat jullie te wachten staat. Het is nu een soort legende die ze aan hun kinderen vertellen, om ze in te prenten dat ze moeten strijden voor hun cultuur.'
Die opstand vond plaats in 1925. Er kwam na Amerikaanse bemiddeling een vredesverdrag, en sindsdien hebben de Kuna een aparte positie in het land. Smit: ' Het is bijna een onafhankelijk land, met zelfbestuur. Je moet zelfs je paspoort laten zien als je naar de eilanden wilt.'
De San Blas-archipel bestaat uit 357 eilanden, waarvan er ruim 40 bewoond zijn door in totaal enkele tienduizenden mensen. Smit: 'Het zijn een soort zandbanken met koraal eromheen en wat palmbomen erop. De bewoners hebben zelf veel koraal en mangroven weggehaald, wat de eilanden nog kwetsbaarder maakt. Ze steken echt nauwelijks boven zee uit.'
En die zee stijgt. De afgelopen vijftig jaar ongeveer 30 centimeter. De Kuna merken dat hun eilanden krimpen. Het zit er dik in dat ze ruim voor het eind van de eeuw allemaal onder water zijn verdwenen.
Op Cartí Sugtupu, een overvol eilandje, is het besluit al gevallen: de bewoners gaan verhuizen naar het vasteland. Hun nieuwe wijk wordt al gebouwd. Het geld voor de huizen komt van de Panamese regering.
Smit: 'Je ziet dit soort sociale projecten wel vaker in Latijns- Amerika. Dat zijn in onze ogen vreselijke buurtjes: mini-huisjes van slechte kwaliteit, erg dicht op elkaar, allemaal kunststof… sommige mensen zien het wel zitten, andere niet. Er zijn hele gemeenschappen die zeggen: wij gaan niet. Het is in de handen van God, zeggen ze, en die zal beslissen of we hier blijven of niet. Anderen zeggen: ach joh, die zee, die stijgt en die daalt. Ik denk dat de rest van de Kuna heel erg zullen kijken hoe het de mensen van Cartí Sugtupu vergaat. Maar de zee zal blijven stijgen, dus ze hebben uiteindelijk waarschijnlijk weinig keus.'
Biemans: 'Het is heel wrang, want zij hebben natuurlijk zelf niets gedaan waardoor de zeespiegel stijgt. Wij wel.'
De eilanden voldoen aan het ideaalbeeld dat veel mensen hebben: witte stranden, palmbomen en een heerlijk klimaat, zonder muggen. Toerisme is dan ook een belangrijke inkomstenbron, maar daar willen de Kuna hun levensstijl niet aan aanpassen. Het blijft beperkt tot een paar eilanden.
Dat je er mag filmen is ook bepaald niet vanzelfsprekend, vertelt Barbara Smit. 'Je moet toestemming hebben van het overkoepelende Kuna-congres, dat zit in Panama-stad. Dat was een heel gedoe, en uiteindelijk hadden we pas twee weken voor het draaien die toestemming. Maar toen bleek dat die brief op die eilandjes zelf eigenlijk niks waard was! We moesten ook nog per eiland toestemming hebben. Ik moest dus per eiland naar zo’n congres om toestemming te vragen. En ze stonden niet te springen.'
'Je hebt een saila, de wijze man van elk eiland, dat is de leider. Die heeft een stropdas en een hoedje op, daar kan je ‘m aan herkennen. En die houdt vergaderingen met de hele gemeenschap, letterlijk in el congreso, de grootste en mooiste hut op het eiland met een rieten dak en in het midden drie hangmatten. Daar liggen dan de wijze mannen, of eigenlijk de wijze man en zijn vertaler, want de wijze man spreekt wel Spaans maar hier spreekt hij alleen in Kuna-taal en zingt een soort wijze liederen die de tolk voor het volk naar het Kuna vertaalt.'
Op het overbevolkte Cartí Sugtupu wilden de bewoners geld zien, want dat had een naburig eiland ook gekregen toen opnamen voor de Netflix-serie La Casa de Papel waren gemaakt. Dus dat viel af. Smit: 'Het was tot vlak voor de draaidagen nog spannend. Gelukkig lukte het bij een paar andere eilanden wel en hebben we uiteindelijk toch alles kunnen filmen wat we wilden, plus nog een paar mooie ongeplande ontmoetingen.'
Volgens de Kuna hebben de vrouwen een belangrijkere positie dan de mannen, en dat zie je terug in het erfrecht: alles gaat via de moederlijke lijn. Trouwen een man en een vrouw, dan is het de man die bij het gezin van de vrouw intrekt.
Toch is de rolverdeling wel wat ook wij traditioneel zouden noemen: de vrouw kookt en naait kleding, de man vangt vis en zoekt hout voor het vuur. Bovendien worden de beslissingen genomen in een congres van louter mannen, en is de leiding in handen van de wijze mannen.
Voelen vrouwen zich ook belangrijk? Stef wilde het aan een vrouw vragen, maar die sprak geen Spaans en dus vertaalde haar man, Don Hernan, de vraag. Maar die gaf er een heel eigen draai aan:: 'Hoe voelt het om moeder van je kinderen te zijn?' Zijn vrouw zei dat ze heel blij was dat ze voor haar kinderen kon zorgen. In huis is zij de baas, benadrukte Don Hernan nog maar eens, Maar liever had hij het over de zee, die voor het jaar 2050 wel zou zorgen dat dat huis niet meer bestond.
Stef: 'Er was ook een eiland waar we een feest zouden filmen, ter gelegenheid van de eerste menstruatie van een meisje, een heel belangrijke gebeurtenis. We hadden al een dag opnamen gemaakt, van dat meisje dat met buikpijn in haar hangmat lag, en haar vader, en de voorbereidingen voor het feest. Maar toen hebben ze het er 's avonds nog eens met elkaar over gehad, en besloten dat ze het toch niet wilden. Ze hadden onderling ook de afspraak dat er niet gefilmd mocht worden, dus waarom wij wel? Dat kun je een tegenvaller noemen, want die opnamen konden we dus niet gebruiken, maar ik vond het ook wel iets moois hebben.'
Het is onder Kuna niet ongewoon dat iemand die geboren is als jongetje niet opgroeit tot man, maar tot omeggid. Op het eilandje Nalunega trof de ploeg er een.
'Waarom draagt zij geen traditionele kleding', vroeg Stef aan twee vrouwen die net wat uitleg over hadden gegeven over dat onderwerp. 'Zij is geen vrouw, maar een 'gay', dus dat mag niet', was hun antwoord. Ze zou het wel willen, vertelde die zelf, al wiegend met een kind in een hangmat.
'Maar wij hebben onze eigen traditionele kleding. Wij trekken hier altijd van eiland naar eiland voor de "chicha", een traditie die hier gevierd wordt. En als het ons bevalt bij een gezin, dan blijven we daar.'
Homoseksualiteit en genderfluïditeit hebben dus een eigen plek bij de Kuna, wat misschien modern overkomt in de context van de Latijns-Amerikaanse machocultuur, maar juist het tegenovergestelde is: deel van een oude, eigen cultuur. Je leest er meer over in deze longread van de BBC. Er zijn wel meer culturen waarin zo'n 'derde geslacht' een eigen rol heeft, bijvoorbeeld in India. Daarover gaat de korte documentaire Halfgoden.