Het zien van de unaniem bejubelde documentaire The Act of Killing – over de genocide van 1965 en 1966 op ‘communisten’ in Indonesië – is een verbijsterende ervaring. Vanuit Jakarta kijkt tv-journalist Step Vaessen erop terug.

deze documentaire is alleen tussen 22.00 uur en 06.00 uur te bekijken in verband met de kijkwijzer leeftijd 16+

The Act of Killing
Donderdag, Nederland 2, 23.00-0.30 uur 

Step Vaessen: ‘In september 2012, toen de film net af was, zag ik The act of killing voor het eerst, op een geheime locatie in Jakarta. Hij werd vertoond voor een select groepje uitgenodigde journalisten, van Indonesische tijdschriften en kranten, en twee verslaggevers van Al Jazeera, onder wie ik. Later heb ik zelf nog twee vertoningen georganiseerd voor collega’s en mensen van onder andere de VN; ik vond dat iedereen The act of killing moest zien, het is een van de belangrijkste films die over Indonesië zijn gemaakt. Het geeft zo’n duidelijk beeld van hoe er wordt gedacht over de massamoord die hier plaatsvond, van de mensenrechtenschendingen.’
 
Terug in de tijd. In de nacht van 30 september op 1 oktober 1965 worden in Indonesië zes generaals vermoord. Het zou om een communistische coup gaan, maar de ware toedracht is nog altijd onduidelijk. In elk geval leidt de actie ertoe dat president Soekarno wordt afgezet en generaal Soeharto de macht overneemt. Die ziet zijn kans schoon en roept op tot het massaal doden van communisten. ‘Anders zullen ze u vermoorden.’ In het jaar dat volgt worden naar schatting een miljoen mensen – het precieze aantal is onbekend – door het leger en gangsters opererend in militante (jeugd)bewegingen afgeslacht: Chinezen, intellectuelen, iedereen die tegen de nieuwe leiding van het land is of lijkt, iedereen met wie de inderhaast gevormde en straffeloos moordende bendes iets af te rekenen hebben.

Vaessen: ‘Natuurlijk heb ik geprobeerd om regeringsleden erover te interviewen, maar niemand wilde er iets over zeggen. Een minister rende weg onder het roepen van “geen commentaar”, en meldde later elders dat het goed was dat dat toen gebeurde, anders zou Indonesië nu communistisch zijn.’

Helden
Anwar Congo was een filmliefhebber en kleine zware jongen, handelend in bioscoopkaartjes op de zwarte markt, toen de oproep tot moord werd gedaan. Een jaar later had hij duizend slachtoffers gemaakt. Joshua Oppenheimer, de Amerikaanse regisseur van The act of killing; een Noors/Deens/Engelse co-productie, kreeg de zeventigplusser tijdens zijn zoektocht naar bendeleiders van toen voor zijn camera en volgde hem – en onder andere dat maakt deze onthutsende documentaire zo bizar en bevreemdend – tijdens het opnemen van in stijl variërende filmscènes waarin Congo en zijn maten vol overgave naspelen wat ze destijds deden: mensen oppakken, ‘ondervragen’, martelen, doden. Zonder enige gêne, waarom zouden ze ook; ze worden in Indonesië nog altijd gezien als helden.

Vaessen: ‘Ik heb Anwar Congo opgezocht om een reportage over hem te maken. Dat was een hoop gedoe, want er verschenen rond het nieuws over de film verhalen in de krant waarin woordvoerders van Pemuda Pancasila (PP), de paramilitaire organisatie waar Congo deel van uitmaakte en die hem vereert, beweerden dat ze er niks mee te maken hadden. Terwijl je ondertussen in The act of killing ziet dat ze trots zijn op hun daden en zich erop beroepen altijd inzetbaar te zijn wanneer er iets “opgelost” moet worden. Congo nam ook mij mee naar twee plekken waar moorden zijn gepleegd en ik keek samen met hem naar de hele documentaire. Hij zei gedacht te hebben dat alleen het acteren gebruikt zou worden en voelde zich erin geluisd. Ik weet niet of dat waar is, of hij echt zo naïef was of dat hij probeerde de eventuele schade te beperken; hij was toen bang dat hij voor de rechter moest komen of naar de gevangenis zou gaan. “Je zag de camera’s toch die overal bij waren?” vroeg ik hem. Maar het was ingrijpend om zijn innerlijke worsteling te zien.’

Politionele acties
Congo kan gerust zijn: er kwam geen politie aan zijn deur. ‘Ik had eerlijk gezegd iets meer reactie verwacht,’ zegt Vaessen. ‘De regering hier verbaast me elke keer weer, er wordt gewoon gedaan alsof er niets aan de hand is. Mijn enige hoop is dat The act of killing misschien een begin van een bewustwordingsproces in werking zet. Veranderingen spelen zich af in gradaties. Kijk naar Nederland, dat heeft onlangs na 68 jaar excuses aangeboden aan de weduwen van mannen die tijdens de politionele acties zijn geëxecuteerd.

Een eerste stap in Indonesië zou nu kunnen zijn: toegeven dat dit ooit gebeurd is, want zelfs dat is nooit gedaan. Daarna kan het praten over een eventuele verzoening beginnen. Want die periode heeft het volk in tweeën gesplitst, het is dwars door het land en alle bevolkingslagen gegaan, jongeren worden er elke dag weer mee geconfronteerd dat hun opa een moordenaar of slachtoffer was. Men zwijgt niet zozeer uit schaamte als wel uit angst denk ik; er ligt een slapende tijdbom, en niemand weet wat er gebeurt wanneer je die wakker maakt. Misschien dat hier vanaf volgend jaar, wanneer er verkiezingen zijn geweest en er een nieuwe president komt die wellicht wel pro-actief is, langzaam meer over de werkelijke geschiedenis van het land zal doordringen. Het is hoe dan ook een proces van lange adem.’

Aan de andere kant: een van de verkiesbaren, oud-vicepresident Jusuf Kalla, is de man die in The act of killing voor een enthousiast gehoor en gehuld in een oranje bendeblouse betoogt waarom het goed is voor het land dat er gangsterorganisaties als Pemuda Pancasila bestaan: ‘Als iedereen voor de regering zou werken, zouden we nergens zijn, dan waren we een natie van bureaucraten.’ Applaus, gelach.

Inmiddels is The act of killing in Indonesië te downloaden en verkrijgbaar op dvd, wat mogelijk een grotere verspreiding en bekendheid genereert dan de besloten, geheime voorstellingen die georganiseerd werden. Vaessen: ‘Deze film heeft niet in de bioscoop gedraaid omdat hij nooit door de censuur heen zou komen, en dat is natuurlijk jammer. Ik weet niet hoeveel mensen ’m tot nu toe gezien hebben. Op Twitter zijn er vrij veel geschokte reacties, met name van jongeren en bepaalde organisaties, maar op een bevolking van 230 miljoen is het niks.’

‘Natuurlijk heb ik geprobeerd om regeringsleden erover te interviewen, maar niemand wilde er iets over zeggen’

step vaessen

Haat
The act of killing toont behalve de genadeloze reconstructies van nooit berechte, laat staan veroordeelde misdaden, verontrustende actuele beelden van afpersingen en haat voor ‘communisten’. Was er nog iets waar Vaessen, die ruim vijftien jaar in Jakarta woont, van schrok? ‘De rol van Pemuda Pancasila had ik nooit op deze manier belicht gezien. Als een organisatie opgericht om communisten uit te roeien, dat was echt een eyeopener. Al met al vond ik het een heftige film die ik lang in mijn hoofd heb gehad. Ik ken dit land en zijn geschiedenis goed, maar zo breed uitgemeten en confronterend had ik dit niet eerder gezien. Wees gewaarschuwd.’