tegenlicht > thema's > samen vergroenen

 

hoe veroveren we de energiemarkt terug?

Door de energiecrisis zijn de gas- en elektriciteitsprijzen fors gestegen. Consumenten en de overheid hebben steeds minder vertrouwen in energieleveranciers, die de crisis uit kunnen buiten om onnodig hoge winsten te maken. Hoe kan het anders, en hoe kunnen coöperaties daarin te hulp schieten?

Chiara Lampis Temmink, 24 februari 2023

Door de inflatie en de oorlog in Oekraïne rijzen de energieprijzen de pan uit, huishoudens zagen deze winter hun energierekening fors stijgen en maar liefst 600.000 huishoudens leefden vorig jaar in energiearmoede, ondanks ingrijpen van de overheid. Hoewel de energieprijzen sinds de jaarwisseling dalen , blijven de rekeningen ontzettend hoog. 

De Tweede Kamer vreest dat energieleveranciers misbruik maken van het ingestelde prijsplafond. Eneco-topman As Tempelman ontkende dat er sprake van misbruik was, omdat een groot aandeel van de prijzen naar inkoop van gas en elektriciteit gaat. Energiebedrijven weigeren echter te openbaren hoe groot hun winsten zijn. De Autoriteit Consument en Markt (ACM) mag de winstmarges van deze bedrijven ook niet bekend maken. 

Ondertussen zien energieleveranciers het consumentenvertrouwen dalen: twaalf procent van de Nederlanders vertrouwt dat energieleveranciers geen misbruik maken van de crisis om onnodig hoge winsten te maken, blijkt uit onderzoek van ACM uit september 2022. In april 2022 was dit vertrouwen nog 29 procent.

Ad de Jong, eigenaar van een kleine buurtsupermarkt, verwoordde dat sentiment in de Tegenlicht-aflevering ‘Samen vergroenen’: ‘Vroeger was ik bang voor een inbreker, maar nu ben ik bang voor energieleveranciers. Ik kan ze gewoon niet vertrouwen.’ De Jong zag zijn energierekening in korte tijd stijgen van 1.100 euro in de maand naar 4.100 euro in de maand.

geliberaliseerde energie

Zijn de energiebedrijven daadwerkelijk de grote boeven van de energiecrisis? Om dat te begrijpen, moeten we kijken naar hoe de energievoorziening in Nederland in elkaar steekt. Grofweg zijn er drie spelers in ons energiesysteem: producenten, leveranciers en transporteurs van energie. De producent wekt stroom en gas op, de energieleverancier koopt het van de producent en de netbeheerder zorgt ervoor dat de energie bij de consument komt.

Sinds 2004 is de Nederlandse energiemarkt geliberaliseerd: de markt wordt gereguleerd door vraag en aanbod en niet door de overheid. Het idee achter deze liberalisatie was dat energiebedrijven met elkaar concurreren en daardoor betere diensten tegen lagere prijzen leveren aan consumenten. ‘In een goed werkende energiemarkt plukt de consument dus de vruchten van de liberalisering,’ aldus de ACM.

een ondoorzichtige energiemarkt

Daar zit de crux: een goed werkende energiemarkt. Voorwaarde daarvoor is volledige transparantie: de consument heeft een helder inzicht in welke producten zij kopen. Die transparantie mist. Consumenten die op zoek zijn naar een goedkoper energiecontract kunnen dit vaak moeilijk vinden, aldus een onderzoek van de ACM. Energieleveranciers zijn op hun websites vaak niet transparant over welke kosten ze precies in rekening brengen. 

Bovendien verschillen de energiecontracten die verschillende leveranciers bieden soms honderden euro’s per jaar, terwijl het onduidelijk is waar die prijsverschillen vandaan komen. Ook zijn er grote verschillen tussen contracten bij dezelfde leveranciers. Volgens het onderzoek van de ACM zijn de standaard contracten die op de websites vindbaar zijn - en waar consumenten hun vergelijkingen en keuzes op baseren - doorgaans het duurst. Goedkopere contracten zijn wel beschikbaar, maar voor consumenten moeilijker vindbaar.  

Bovendien gaf het ACM vorig jaar aan veel misleidende duurzaamheidsclaims te zien bij energiebedrijven. Vattenfall en Greenchoice werden bijvoorbeeld door de ACM op de vingers getikt wegens onvoldoende onderbouwde duurzaamheidsclaims op hun websites. Zo was de hoeveelheid aan consumenten geleverde groene stroom en de herkomst daarvan onduidelijk.

het prijsplafond

Om burgers in bescherming te nemen, hanteert de Nederlandse overheid sinds 1 januari een prijsplafond: tot een bepaald gebruik betalen consumenten maximale tarieven. Het verschil tussen deze maximale tarieven en de werkelijke prijs betaalt de overheid aan energieleveranciers. De kosten van dit plafond kunnen voor de overheid uitvallen tussen de 5 tot 20 miljard euro, afhankelijk van de prijsontwikkelingen. 

De werkelijke kosten van het prijsplafond hangen af van hoe de energiemarkt zich dit jaar ontwikkelt. De energieprijzen zijn sinds de jaarwisseling aanzienlijk gedaald. Desondanks staan de variabele tarieven van veel energiebedrijven voorlopig nog vast op de hoge tarieven van afgelopen najaar. Om te controleren of deze energieleveranciers niet onredelijk hoge tarieven rekenen die de overheid vervolgens moet financieren, is de ACM na de invoering van dit prijsplafond een nieuw onderzoek gestart bij de grootste drie energieleveranciers Eneco, Essent en Vattenfall.

Dat is precies waar de Tweede Kamer bang voor is. Eind november kwam Rob Jetten, minister voor klimaat en energie, met een plan om de hoge winsten van energiebedrijven af te romen. Alleen dat mag wettelijk nog niet. Er wordt daarom gewerkt aan een wetsvoorstel om het afromen van winsten mogelijk te maken.

naar een onafhankelijke energievoorziening

Door dat gebrek aan transparantie trekt de consument uiteindelijk aan het kortste eind. Juist door zich te verenigen in burgerinitiatieven, kunnen consumenten meer grip krijgen op hun eigen energievoorziening. Dat ziet ook Siward Zomer, coöperatief directeur van Energie Samen. Energiecoöperaties zijn daarvoor een uitstekend middel: lokale initiatieven waarin bewoners samen komen om duurzame stroom op te wekken en te delen. Zij investeren in een windturbine, een warmtenet of in een collectief zonnepark. Inmiddels telt Nederland 705 energiecoöperaties die gezamenlijk meer dan 12.000 leden tellen. 

Ook energiecoöperaties zijn spelers op de vrije energiemarkt. Op het gebied van duurzame energie zit er namelijk een coördinatieprobleem in het huidige energiesysteem. Mensen wekken duurzame energie op, maar gebruiken deze energie niet meteen. Daarom wordt deze energie teruggeleverd aan het net en komt de energie weer op de energiemarkt terecht. 

Het grote verschil tussen een energiecoöperatie en een private energieleverancier, is dat energiecoöperaties hun leden kunnen beschermen tegen de sterk schommelende energieprijzen. Energiecoöperaties verkopen de energie die zij opwekken op de vrije gasmarkt en deze opbrengsten vloeien direct terug naar de leden, bijvoorbeeld in de vorm van nieuwe investeringen of cashbacks. Daarbij zijn energiecoöperaties volledig transparant: alle beslissingen van een coöperatie moeten aan alle leden verantwoord worden. 

In de Tegenlicht-serie ‘Toekomstverkenners’ vertelt Siward Zomer dat mensen door de energiecrisis het belang inzien van een democratischer energiesysteem. Door mensen invloed te geven op hun eigen energievoorziening, kan deze eerlijker en duurzamer worden. ‘Er is een enorme kans voor bewoners om de macht terug te grijpen,’ zegt Zomer. ‘En ik ben er echt van overtuigd dat als mensen in hun gemeenschap samenwerken om weer te voorzien in hun behoeften, we dan een beter en mooier Nederland krijgen.’