Denken als Luyendijk

Joris Luyendijk startte zijn drie jaar lopende onderzoek naar de financiële wereld met de intentie anoniem verhaal te halen bij de schuldigen aan de crisis. Kennen de traders en bankiers, die enorme risico’s namen met andermans geld maar zelf niet de verliezen hoefden te nemen, schaamte of verantwoordelijkheidsgevoel?

Luyendijk zei toen nog dat het aantal psychopaten in de financiële sector relatief hoog ligt omdat ze in die wereld goed gedijen (zie de VPRO Tegenlicht uitzending 'Het brein van de bankier'). Gaandeweg kwam hij tot inzicht dat het allemaal veel complexer in elkaar zit: ja, er zitten in de financiële wereld veel ongevoelige slimmeriken, maar de meeste mensen konden niet anders dan mee gaan in een immens competitief systeem waar dwingende targets regeren en mensen binnen een tijdsbestek van vijf minuten ontslagen kunnen worden.
 

Medewerkers van Lehman Brothers versjouwen hun kantoorinboedel in dozen naar hun auto's. Maandagochtend 15 september 2008 en het weekend eraan voorafgaand was een bevreemdende tijd. Voor Luyendijk en vele anderen vormde het hét startpunt van een queeste om de financiële wereld te gaan begrijpen. In het nieuwsitem van de New York Post hieronder zie je wat er die dag gebeurde aan de voet van het Lehman Brother's hoofdkwartier.
 

In dezelfde maand dat Luyendijk zich vestigde in Londen voor zijn onderzoek braken de London Riots van 2011 uit. De rellen begonnen in stadsdeel Tottenham nadat de politie een burger doodschoot. Al snel leken de rellen over meer te gaan dan alleen woede over politiegeweld.

De financiële crisis raakte juist Londen als mondiaal financiële metropool hard en de overheid was ingrijpende bezuinigingen aan het uitvoeren. De politieke-economische context van de onlusten moet niet onderschat worden, schreef een columnist van The Guardian en het Britse online magazine Spiked stelde dat de rellen vooral gezien moeten worden in het licht van jarenlange vervreemding van selectieve groepen in de maatschappij. Hieronder een reportage van Vice toen de rellen uitbraken.
 

De financiële sector drijft op complexe wiskundige modellen, ingewikkeld jargon en producten waarbij maar heel weinig mensen snappen wat er precies verkocht wordt (lees bijvoorbeeld ons overzicht van financiële producten). Snappen bankiers en financiele handelaren het zelf wel? Wie weet hoe het systeem werkt en hoe kan worden voorkomen dat crisissen elkaar opvolgen of zelfs alles instort?

In een zeer competitieve wereld lijken een gedegen kennis van zaken, mededogen en verantwoordelijkheidsgevoel verre van de belangrijke voorwaarden voor succes. De film 'Margin Call' van J.C. Chandor laat goed zien hoe het er aan toe kan gaan in een boardroom in tijden van crisis en schandalen.
 

Er is een noodzaak aan meer psychologische en sociologische kennis van en systematische kritiek op het financiële systeem. Door deze sector te karikaturiseren, versimpelen we een complexe werkelijkheid en verblinden we onszelf voor de mechanismen die deze karikaturen tot stand brengen. Luyendijk stelt dat commentatoren van de crisis en de financiële wereld er soms genot uit lijken te halen om de hele sector als achterbaks en corrupt af te schilderen. De film 'The Wolf of Wall Street' lijkt vanuit dit idee te zijn voorgekomen: "kijk deze mensen eens slecht zijn".
 

Als er al individuele schuldigen moeten worden aangewezen, dan is dat vooral om de netwerken waar ze deel van uitmaken bloot te leggen. Het valt op dat zeer veel (prominente) politici na hun politieke loopbaan een tweede carrière starten in de financiële sector. Luyendijk legt uit hoe deze kruisbestuiving van politiek en financiële sector heel geleidelijk en als ware het natuurlijk plaatsvindt.
 

Zingt de schuldvraag rond in de hoofden van bankmedewerkers? Het BBC-programma 'The Choir' nam een aflevering op met mensen van Citigroup, van de hoogste tot de laagste gelederen van de oranisatie. Het is duidelijk dat zingen verbindt, maar - zo merkt Luyendijk op - vindt er in de scènes ook een interessante sociale dynamiek plaats. Hoe reageren de werknemers op de vragen van de presentator/dirigent en elkaar?