Het Spoor Terug
Cheerio! 8: De gemiste kans
Deel acht van de zeventiendelige serie 'Cheerio!' over Nederland tijdens de wederopbouw.
In deze aflevering: de politieke vernieuwing na de oorlog. Hendrik Brugmans (secretaris van minister-president Schermerhorn) zet uiteen welke ideeën in het Gijzelaarskamp in St. Michielsgestel de basis vormden voor het eerste kabinet na de oorlog waar Schermerhorn minister-president van was. De bedoeling van de Nederlandse Volksbeweging, die na de oorlog ontstaat, is een brede beweging waar ook confessionelen, communisten en liberalen toe zouden behoren. Ook Marinus van der Goes van Naters, fractievoorzitter van de PvdA (Partij van de Arbeid) die op 9 februari 1946 wordt opgericht, heeft in het Gijzelaarskamp gezeten, en hangt de ideeën van Schermerhorn aan. Hij vindt Schermerhorn alleen geen politicus. 20 november 1945 opent koningin Wilhelmina de Staten Generaal. Op het Departement van Wederopbouw is Wim Rengelink voorlichter. Hij schetst de situatie zoals die op dat moment in Nederland is en wat er opgebouwd moet worden. Als het normale leven een beetje op gang is gekomen schrijft kabinet Schermerhorn-Drees verkiezingen uit. Men is vol goede hoop dat de 'Doorbraakgedachte' in wijde kring zal aansloot. De Partij van de Arbeid is bijna zeker van een grote overwinning, maar krijgt slechts 29 % van de stemmen. De KVP is sterk terug gekomen met 31%. Dan wordt het kabinet Drees-Beel gevormd. Belangrijkste onderwerp: socialisering van het bedrijfsleven, sociale voorzieningen en de kwestie Nederlands-Indië. Binnen de PvdA ontstaat onenigheid over de politionele acties in Nederlands-Indië en het te voeren beleid t.a.v. Nederlands-Indië. Uiteindelijk blijkt de 'doorbraakgedachte' niet houdbaar.
Geïllustreerd met historische fragmenten.
Inleidende teksten:
Inleiding
U kunt nu luisteren naar het Spoor Terug met het 8e deel van Cheerio, een serie over Nederland en de Wederopbouw. In deze aflevering gaat het over de politiek. Was het eigenlijk niet een unieke kans, die Duitse bezetting, om daarna met een schone lei te beginnen en de oude schotjes voorgoed af te breken? Althans, zo dachten een aantal intellectuelen die als gijzelaars zaten opgesloten in St. Michielsgestel, en die bijeenkwamen om plannen te beramen voor de politiek na de oorlog. Een kabinet van Nationale Eenheid, die opdracht werd inderdaad na de oorlog gegeven aan de leidende figuur van de groep in het gijzelaarskamp, Schermerhorn. Hij werd de eerste minister president na de bevrijding. Maar het optimisme brokkelt al gauw af, en de eenheid was schijn. De oude partijen herstellen zich, en komen terug onder andere namen. De christenen nemen al gauw het voortouw en de socialisten die ook mee willen regeren die de idealen van de vernieuwing snel afbrokkelen.
TEKST 1 Het lijkt een mooi ideaal, dat Henk Brugmans hier formuleert. In de oorlog zit hij met een groot deel van de Nederlandse intellectuelen geïnterneerd in St. Michielsgestel. Daar, in het gijzelaarskamp, waar een voor nazi-begrippen mild regime heerst, ontstaat een groep rond de vrijzinnig-protestant Willem Schermerhorn. Daartoe behoort ook Brugmans. De Nederlandse Volksbeweging, zoals de groep zich na de bevrijding zal presenteren, streeft naar een radicale vernieuwing van de politiek, met als belangrijkste doelstelling het doorbreken van de traditionele schotjes, die decennia lang het Nederlandse volk verdeelden in katholieken, protestanten, liberalen en socialisten. De vernieuwers krijgen een overwegend aandeel in het kabinet Schermerhorn-Drees, het kabinet van Nationale Eenheid dat direct na de bevrijding door koningin Wilhelmina geïnstalleerd wordt. Marinus van der Goes van Naters zat tijdens de bezetting eveneens in St. Michielsgestel. Hij leidde er een socialistische studiegroep, en sympathiseert met de Doorbraak-gedachte.
TEKST 2 Over één ding is iedereen het na de bevrijding snel eens: de wederopbouw van Nederland moet zo snel mogelijk gezamenlijk worden aangepakt. Maar waar te beginnen? Om de chaos een beetje in kaart te brengen, en om de bevolking zo goed mogelijk het overheidsbeleid te verduidelijken stelt de regering speciale voorlichters in die het land doortrekken. Wim Rengelink is in die functie één van de eersten die zicht krijgt op de deplorabele toestand, waarin Nederland direct na de bevrijding verkeert. (historisch fragment over de heropening van de vissershaven IJmuiden) Rengelink vertelt hoe hij zich bezighield met het maken van voorlichtingsfilms voor de overheid.
TEKST 3 (historisch fragment over Zwitserse noodwoningen die geïnstalleerd worden.) Als het normale leven in de loop van 1946 weer een beetje op gang begint te komen, schrijft het kabinet Schermerhorn-Drees verkiezingen uit. Vlak voor die verkiezingen, op 15 mei 1946, zet premier Schermerhorn, als exponent van de doorbraak-gedachte en de daaruit voortgekomen PvdA, voor de radio uiteen wat die nieuwe partij voorstaat. (historisch fragment)
TEKST 4 Op 9 februari 1946 is de oude S.D.A.P. opgegaan in de nieuwe Partij van de Arbeid. Daarin bevinden zich twee stromingen: in de eerste plaats de SDAP-ers, die de oude klassentegenstellingen achter zich wensen te laten en een vernieuwde sociaaldemocratische partij willen. Daarnaast is er een grote groep die door de Nederlandse Volksbeweging is gemobiliseerd en waartoe in eerste instantie ook veel confessionelen behoren. Vogels van zeer uiteenlopend pluimage treffen elkaar op het oprichtingscongres. "Doorbrekers" worden degenen genoemd die uit de christelijke en katholieke hoek komen. De verwachting is dat de Doorbraak bij de eerste verkiezingen op grote schaal gestalte zal krijgen. Van der Goes van Naters:
TEKST 5 De verkiezingsuitslag is een grote teleurstelling. Van de 100 zetels verovert de Partij van de Arbeid er slechts 29, zelfs drie minder dan de Katholieke Volkspartij. En dat, terwijl rekening gehouden was met een absolute meerderheid. Als gevolg van de verkiezingen komt er een rooms-rode coalitie onder KVP-minister-president Beel met Drees als minister van Sociale Zaken. Er is een aantal principiële punten waarmee de nieuwe combinatie al meteen vanaf het begin worstelt. In het economisch beleid staat de Partij van de Arbeid socialisering van het bedrijfsleven en meer greep van de overheid op de ondernemingen voor. Maar dit wordt door de KVP getorpedeerd. Alleen op het punt van de sociale voorzieningen krijgt Drees zijn zin. Maar in de kwestie van de Indonesië-politiek is het weer de KVP die de koers bepaalt, en die een snelle onafhankelijkheid van Indië weet te voorkomen.
TEKST 6 De jurist Bernard van Tijn is voor de oorlog voorzitter van de ISDP, de Indische Sociaal-Democratische Partij, en auteur van het partijprogramma. Het Indiëbeleid, zoals verwoord in dit programma, wordt letterlijk overgenomen in het partijprogramma van de SDAP. Tijdens de oorlog bevindt van Tijn zich in een interneringskamp. Na de verkiezingen van 1946 komt hij naar Nederland en gaat hij zich in de PvdA met het koloniaal beleid bemoeien. Hij merkt dat de nieuwe partij weinig begrijpt van de Indische problematiek, en op dit punt conflicten met KVP-voorman Romme liever uit de weg gaat.