No pasa nada

19 september 2021

Spanje is hard en snel getroffen door de coronapandemie. Stef Biemans vraagt zich af of de Spanjaard anders omgaat met verlies en rouw. In deze onzekere tijden start hij een correspondentie over de grootste zekerheid in het leven: de dood.

Stef's gesprekken over de dood

‘Met je rug naar de dood leven veroorzaakt alleen maar angst en onzekerheid’

Adría wil de dood uit de taboesfeer halen

Stef: ‘Er zijn natuurlijk mensen die geen genoegen nemen met het taboe op de dood. In Barcelona vonden we Adría, een jongeman die daar de hele dag mee bezig is, want dat is z’n werk. Hij is aangesteld om de begraafplaatsen van de stad te openen voor het publiek en de dood bespreekbaar te maken. “Want met je rug naar de dood leven veroorzaakt alleen maar angst en onzekerheid”, schreef hij me. Hij geeft workshops, en daar nodigde hij mij voor uit. Op een prachtige oude begraafplaats kwam een groep jongeren bij elkaar, en Adría vroeg ons te tekenen en te beschrijven waaraan we dachten bij een begraafplaats. Hij gaf ons een rondleiding langs opvallende graven – daar zitten enorme bouwwerken bij – en vertelde over de manier waarop Spanjaarden door de eeuwen heen met het verlies van hun dierbaren waren omgegaan.’

‘Ik vroeg de deelnemers of ze ook vonden dat er een taboe op de dood heerst. Nou en of, zeiden ze. Iemand vertelde over zijn klasgenoot, wiens vader vier jaar lang beweerd had dat zijn moeder op reis was. En over zijn eigen opa, die ernstig ziek was geweest, maar dat kreeg die jongen pas te horen toen die al dood was. Een meisje vertelde dat verdriet vaak wordt weggewuifd. Huilen, dat doe je niet. Iedereen zegt tegen elkaar: niet huilen hè? Omdat ze niet goed weten wat ze met dat verdriet aan moeten. Ik begon me af te vragen of dat op andere plekken in Spanje ook zo gaat.’

In zijn eigen cultuur vond hij niets dat hem kon helpen, dus keek hij verder

Alberto heeft er nooit met zijn moeder over gesproken

Stef: ‘Van dat niet goed kunnen praten over de dood kwam ik in de zelfmoorddriehoek een ontroerend voorbeeld tegen. Alberto was vijftien toen zijn vader zelfmoord pleegde. Hij had het daar erg moeilijk mee gehad, met name omdat zijn christelijke familie er niet mee uit de voeten kon, schreef hij. Iedereen is daar opgevoed met het idee dat het iets verschrikkelijk slechts is om zelf een einde te maken aan je leven, een heel zware zonde. In zijn eigen cultuur vond hij niets dat hem kon helpen, dus keek hij verder. Nu is hij zenboeddhist, en heeft hij het idee omarmd dat de dood bij het leven hoort en dat je daar zonder oordeel naar kunt kijken. Zelfdoding is een heel delicaat onderwerp, waar je als tv-maker heel voorzichtig mee moet zijn. Alberto zei dat hij er zelf heel open over was, en dat ik alles met hem kon bespreken.’

‘Alberto woont tegenover zijn moeder, zelfs zo dichtbij dat ze een eigen postsysteem hebben, een touwtje tussen hun balkons waarmee hij haar bijvoorbeeld even een avocado kan sturen die hij over heeft. Ze zijn heel close, zei hij, en daar is hij erg blij mee. Maar toen ik hem vroeg hoe ze destijds had verteld dat zijn vader zelfmoord had gepleegd, zei hij iets waarvan mijn oren gingen klapperen: ze hebben er nooit met elkaar over gepraat. Met geen woord, al heeft hij dat wel geprobeerd. Zij kan het volgens hem niet aan, dus hij laat het nu rusten. Ze zorgen voor elkaar, maar op emotioneel gebied lukt dat dus niet.’

‘Als er nu een andere meneer verschijnt, ga ik meteen met hem mee!’

Weduwe? Dan doe je niet meer mee

Stef: ‘Op het platteland van Spanje zie je soms oude vrouwen die helemaal in het zwart gekleed gaan. Zwarte weduwen. Ze zijn vaak niet zo happig op camera’s, maar in Galicië lukte het om een groepje van die vrouwen te spreken. De jongste, een vrouw van in de zestig, vertelde me dat ze nog niet zo lang geleden haar man was verloren. Haar moeder, een heel gerimpeld vrouwtje, was al langer alleen. En er zat nog zo’n heel oude weduwe bij met een handwerkje.’

‘Volgens de traditie moet je als weduwe helemaal in het zwart gekleed gaan, en mag je je niet meer vertonen op feesten en partijen. Als vrouw dus. Mannen hoeven dat niet. Onrechtvaardig? Ja, maar da’s nou eenmaal de traditie, zeiden ze. Hoe lang duurt die rouw dan, vroeg ik. Voor de rest van hun leven, zei de jongste vrouw over de twee oudjes. Zelf zou ze op haar gevoel afgaan. Als ze over een jaar, of twee, het idee had dat het wel genoeg was geweest, dan zou ze naar het graf van haar man gaan en dat tegen ‘m zeggen. Daarna gaat het leven dan weer door, al dacht ze niet dat ze ooit trek zou hebben in een nieuwe man. Maar u blijft dus altijd in de rouw, vroeg ik aan het handwerkende oudje. Ik, zei ze? Nee hoor, als ik wil trek ik morgen witte kleren aan en ga ik naar een feest. Als er nu een andere meneer verschijnt, ga ik meteen met hem mee! En trouwen, dat zag ze ook wel zitten. Ik heb haar natuurlijk meteen mee uit gevraagd, dat snap je.’

en dan: de erfenis van Columbus

Latino's in Spanje

Brieven aan de rest van Spanje: No pasa nada

Kijk nu op NPO Start

extra kijktips

Stef op een bizarre begraafplaats in Guatemala

Stef is in Guatemala om uit te zoeken waarom mensen hier zo graag weg willen. Zijn reis begint op de grootste begraafplaats van de hoofdstad, waar de dood bijna letterlijk op de loer ligt.

Nederland en de dood

In deze aflevering staan we stil bij de vele manieren waarop we in ons land afscheid nemen van onze geliefden. We nemen een kijkje achter de schermen bij rouwplechtigheden, het leven in een hospice en bij de begraafplaats Santa Maria in Amsterdam.