Kruisbestuiving

Het idee is even simpel als briljant: de schilderijen van Edward Hopper als uitgangspunt nemen voor een film. De composities van de Amerikaanse schilder zijn met hun strakke lijnen, sobere invulling en prachtige spel van licht en schaduw momentopnames die smeken om tot leven te komen; hele werelden gaan er schuil achter zijn verstilde figuren, eenzaam en geïsoleerd van de rest van de wereld. De Oostenrijker Gustav Deutsch koos dertien bekende werken van de kunstenaar en linkte die aan elkaar door de vrouwen die er in voorkomen te combineren tot één enkel personage. De fictieve Shirley, gespeeld door Stephanie Cumming, is een actrice uit New York die zich in minutieus nagemaakte reproducties van bijvoorbeeld Hotel Room (1931), Office at Night (1940) en Excursion into Philosophy (1959) begeeft. Terwijl ze traag door de gestileerde decors beweegt maakt ze de kijker deelgenoot van haar gedachten.

Deutsch is niet de eerste en zal niet de laatste regisseur zijn die inspiratie put uit Hoppers werk. En dat is niet toevallig, want de stijl van de kunstenaar is behoorlijk filmisch te noemen en werd zwaar beïnvloed door de cinema. Hopper was een groot fan van Alfred Hitchcock en de film noir en heeft toegegeven dat als hij eens geen inspiratie had om te schilderen, hij een week lang alleen maar naar de bioscoop ging om zich over te geven aan het witte doek. Niet verwonderlijk dat de bioscoopzaal zo prominent aanwezig is in bijvoorbeeld New York Movie (1939) en Intermission (1963), twee werken die Deutsch ook weer gebruikt in Shirley. Het is een mooie illustratie van de wederzijdse liefde tussen film en schilderkunst. De twee hebben altijd een innige band met elkaar gehad en sinds de geboorte van de cinema is er een constante uitwisseling geweest tussen deze disciplines, die vele verschillende vormen aannam.

De meest voor de hand liggende voorbeelden hiervan zijn de biografische films over schilders. Anthony Hopkins kroop in de huid van Pablo Picasso, Salma Hayek werd Frida Kahlo, Ed Harris was Jason Pollock en eind dit jaar nog zal Amy Adams te zien zijn als Margaret Keane in Big Eyes van Tim Burton. Specifieke kunstwerken zijn ook regelmatig een bron geweest voor interessante interactie tussen de twee kunstgebieden. De Poolse regisseur Lech Majewski maakte in 2011 bijvoorbeeld de film The Mill and the Cross, waarbij hij het doek De Kruisdraging van Pieter Breughel uit 1564 als uitgangspunt nam. Anderhalf uur volgt hij enkele van de vele personages die het werk bevolken en toont hij wat de Vlaamse kunstenaar heeft kunnen inspireren tot zijn samenstelling en rangschikking van de honderden figuren tegen de achtergrond van een eenzame molen op een rotspartij.

Andere keren gaat het niet om de schilder of een specifiek werk van zijn of haar hand, maar om de sfeer die uit het werk spreekt. Zo wilde Stanley Kubrick voor zijn kostuumdrama Barry Lyndon de achttiende eeuw tot leven laten komen en bestudeerde hij voor de belichting van zijn film het werk van Engelse meesters als Thomas Gainsborough, William Hogarth en Joseph Wright of Derby. Uiteindelijk lukte het hem met lenzen van de Nasa om hun gebruik van licht te kopiëren. Alfred Hitchcock pakte het minder omslachtig aan, toen die iets specifieks voor ogen had vroeg hij simpelweg de kunstenaar zelf om een scène voor hem vorm te geven. En dus zit er in de thriller Spellbound (1945) een absurde droomsequentie ontsproten aan het brein van Salvador Dalí.

Reïncarnaties
Heel soms is de link in eerste instantie nauwelijks te vinden, maar blijkt een schilder via verrassende omwegen bijna een eeuw later toch medeverantwoordelijk voor een meestwerk binnen de cinema. Zo is het kubisme van Picasso via meerdere reïncarnaties uiteindelijk de basis voor enkele van de baanbrekende special effects in The Matrix. Picassso ontleedde met het kubisme ruimte en tijd en liet objecten uit meerdere perspectieven tegelijk zien in zijn schilderijen. Zo werd een vaas of een vrouw op een plat vlak opeens gepresenteerd alsof je er van vele verschillende kanten tegelijk naar keek. Dit gegeven werd opgepikt en heeft vele kunstenaars geïnspireerd, onder wie de Britse fotograaf Tim MacMillan die besloot om er een fotografische versie van te maken door rijen met camera’s op te stellen rond voorwerpen die tegelijk konden afdrukken. Uiteindelijk besefte hij dat deze opzet ook uitstekend werkte met bewegende beelden en het bullet time effect was geboren. In The Matrix zorgt deze techniek ervoor dat actie in slowmotion verder ging of zelfs geheel werd bevroren, waarna de camera er omheen kon bewegen. Een ultieme samenkomst van schilderkunst en film, want het effect is inmiddels niet meer weg te denken uit onze visuele wereld. Picasso heeft van alle schilders misschien wel de grootste impact gehad op de filmindustrie, maar als directe inspiratiebron blijft Hopper een favoriet om genoemd te worden.

Alfred Hitchcock was een uitgesproken liefhebber en baseerde het iconische huis in Psycho (1960) bijvoorbeeld op het schilderij House by the Railroad (1925). Datzelfde schilderij was voor Terrence Malick tevens de inspiratie voor het huis in Days of Heaven (1978). Wim Wenders noemt Million Dollar Hotel (2000) zijn meest Hoppereske film en kopieert in The End of Violence (1997) het misschien wel bekendste werk van Hopper, Nighthawks ( 1942). In dat laatste is hij allesbehalve uniek, de diner die hierin centraal staat komt zo vaak voorbij in films dat het een officiële naam heeft gekregen; het Nighthawks shot.

Romance
Deutsch laat Nighthawks verstandig links liggen en focust op de meer intiemere settings. In lange, ondoorbroken shots reizen we als kijker van 1931 naar 1965. Terwijl via radiofragmenten de Amerikaanse geschiedenis voorbij trekt, van de Depressie tot en met het Kennedy-tijdperk, geeft Shirley commentaar en krijgen we een glimp in haar leven en de maatschappij. Deutsch geeft de kunstwerken zo een sociaal- politieke lading mee die de schilder zelf er niet aan koppelde; Hopper stond bekend als zwijgzame observeerder en hield zich meestal verre van commentaar.

Maar Deutsch houdt het gelukkig subtiel, de achtergronden van Shirleys leven zijn vaag en open voor eigen invulling en interpretatie. Zo krijgen de beelden een nieuwe dimensie, maar blijven de beelden ook trouw aan Hopper. Shirley: Visions of Reality is daardoor zowel een eerbetoon aan een meester als een eigen werk van Deutsch, een fraaie nieuwe kruisbestuiving in de voortdurende romance tussen film en schilderkunst.