redding op zee: verplicht én verboden?

In de jaren tachtig van de vorige eeuw werd het redden van bootvluchtelingen nog gezien als een heldendaad. Sterker nog: als een kapitein niet overging tot helpen, hing hem in Duitsland een straf van zes jaar boven het hoofd wegens nalatigheid.

Kapitein Stefan Schmidt van vrachtschip Cap Anamur vond dat logisch. Hij zag het als zijn plicht in te grijpen toen hij in 2004 een klein stuurloos rubberbootje tegenkwam op de Middellandse Zee. Het was volgepakt met mannen. Ze negeren zou hun dood kunnen betekenen. Ze naar de Libische kust brengen was ook geen optie, vond Schmidt, want daar heerste het schrikbewind van Moammar Khadaffi. 'Het enige land waar we ze, ook juridisch, naartoe mogen en zelfs moeten brengen is Italië', concludeerde hij. 

Dat viel tegen. Het schip mocht de haven niet in. Oorlogsschepen en helikopters hielden het in de gaten. Het was een patstelling. Uiteindelijk werd de situatie aan boord zo nijpend dat de Cap Anamur toch de haven binnenliep. Maar het werd geen warme ontvangst. Italië zag Schmidt en de inmiddels aan boord gekomen scheepseigenaar Elias Bierdel niet als de heldhaftige redders van 37 opvarenden, maar als criminelen en mensensmokkelaars. Voor de twee Duitsers werd de aankomst het begin van een jarenlange juridische uitputtingsslag. En voor de Afrikanen? Dat lees je in dit verhaal. 

extra kijk- en leestips

Zoals je aan het begin van de aflevering kunt zien, nam Duitsland (maar ook Nederland) in de jaren zeventig van de vorige eeuw bootvluchtelingen uit Vietnam op. Hoe konden die zo ver varen, en wat was hun verhaal? Deze aflevering van Andere Tijden geeft daar een goed beeld van; je kunt hem in 25 minuten kijken of het verhaal in 11 minuten lezen. 

Maar dat waren andere tijden, terug naar de onze. Wat als een gehavende Syrische kleuter op jouw stoep zou liggen? Dan zou je waarschijnlijk te hulp schieten. De werkelijkheid is anders: je betaalt mensen om die kleuter ver uit je buurt te houden. Hoe dat werkt, zie je in deze aflevering van Tegenlicht, met een artikel uit de VPRO Gids erbij.

Zeelieden hebben geen stoep, maar ze kunnen wel geconfronteerd worden met mensen in nood. Sommigen negeren dat, wat eigenlijk illegaal is. Anderen snellen te hulp. Het wordt in de video niet verteld, maar de Cap Anamur, het schip in de video, was geen gewoon vrachtschip. Het was een nogal gammel reddingsschip van een hulporganisatie, dat in 2004 op weg was naar het Midden-Oosten. Dat en meer kun je lezen in dit verslag van de rechtszaak tegen de bemanningsleden.

Wil je van dichtbij zien hoe het is om als onervaren idealist zelf een boot op te lappen en dan de zee op te gaan om bootvluchtelingen te redden, kijk dan de korte documentaire Gangway to a Future. Lees ook het interview met filmmaker René Hazekamp, die onder meer zegt: 'Als je er middenin belandt, is het wel even slikken. Maar omdat ik op een gegeven moment voor vierhonderd man kookte en tegelijkertijd bezig was met de film, had ik geen tijd om er lang bij stil te staan.'

Die mensen in bootjes zijn niet altijd op de vlucht voor oorlog en geweld. Er zitten ook 'gelukzoekers' tussen, die alles op het spel zetten om naar Europa te komen. Er gaat vaak een lange, gevaarlijke en dure reis aan vooraf. Agadez, een stad in Niger, profiteerde tot een paar jaar geleden flink van die migratiestroom. Maar toen greep de regering in, onder druk van de Europese Unie. Bram Vermeulen kijkt in deze aflevering van zijn serie Sahara welke impact dat had op mensensmokkelaars en nomaden.

Hoe riskant is het nu eigenlijk, illegaal per boot oversteken naar Europa? Dat weet niemand precies, maar de Middellandse Zee een massagraf noemen is echt niet overdreven. Tussen 1993 en juni 2018 is van bijna 35 duizend mensen bekend dat ze er verdronken zijn, en in werkelijkheid zullen het er nog veel meer zijn. Wil je meer over ze weten, dan is dit artikel in The Guardian een goed beginpunt.

Volgens de Nederlandse wet is het niet strafbaar om migranten op zee op te pikken, maar als het aan een meerderheid van de Tweede Kamer lag, zou er een celstraf van maximaal vier jaar op staan. Nu denk je als het goed is: maar dat zíjn toch ook de mensen die dat bepalen? Klopt. Toch lukte het de andere coalitiepartijen, die hier niets in zagen, om dit voorstel van de VVD voorlopig van tafel te krijgen. Lees er meer over op Net in Nederland.

Goed dat je tot onderaan de pagina leest, oprecht geïnteresseerde bezoeker! De laatste tip gaat over de 'Turkije-deal' die de EU in 2016 sloot. Gevolg was dat er veel minder bootvluchtelingen van Turkije naar Griekenland kwamen, en ook veel minder doden op zee vielen. Goed toch? Nou, het ligt wat genuanceerder, laat de korte documentaire De Deal je zien. De grens ging wel op slot, maar op Lesbos zitten duizenden mensen al jaren vast in erbarmelijke omstandigheden.

PS Wil je nog meer kijk- en leestips over dit thema, ga dan naar de andere twee verhalen bij deze aflevering van In Europa.