Terreurorganisatie ETA heeft zichzelf tien jaar geleden opgeheven, maar in Baskenland blijft het gewelddadige verleden een open zenuw, ziet Stef. Aan welke kant sta jíj eigenlijk, vraagt iedereen die een brief van hem heeft gekregen.

iedereen voelt zich slachtoffer

Het is tien jaar geleden dat terreurbeweging ETA zijn wapens definitief neerlegde en stopte met de gewapende strijd voor een onafhankelijk Baskenland. Maar het thema ligt nog altijd extreem gevoelig, merkt Stef Biemans. Als hij antwoord op zijn brieven wil, moet hij laten blijken dat hij niet aan de verkeerde kant staat. Aan welke kant staat hij dan wel? Aan de kant van de slachtoffers, laat hij steevast weten. Omdat hij beseft dat iedereen zich in dit verhaal een slachtoffer voelt. Stef: 'Ik heb ze allemaal dezelfde vraag gesteld: wat voor invloed heeft het verleden van ETA op uw leven?' De antwoorden zijn heel verschillend.

in het kort: Baskenland

Baskenland is een gebied dat deels in Spanje en deels in Frankrijk ligt. Het Baskische volk, dat daar al meer dan tweeduizend jaar woont, heeft altijd een eigen cultuur, maar nooit een eigen staat gehad. De Baskische taal is echt een buitenbeentje, een van de weinige niet-Indo-Europese talen in Europa. Met trouwens allerlei dialecten, die soms zo verschillend zijn dat sprekers moeite hebben elkaar te verstaan. Toen de fascistische dictator Franco aan de macht was in Spanje, van 1939 tot 1975, was Baskisch een verboden taal, waardoor het aantal sprekers terugliep. Nu spreekt een kwart van de mensen die in Baskenland wonen de taal, voornamelijk in de noordelijke helft van de regio.

ETA is een afkorting: Euskadi Ta Askatasuna, en dat betekent letterlijk Baskenland en Vrijheid. De afscheidingsbeweging werd opgericht in 1959 en begon met vreedzaam verzet tegen de vernietiging van de Baskische cultuur waar het regime van Franco op uit was. Het ging in de jaren zestig steeds meer hard tegen hard, en zo werd ETA een extreemlinkse terreurorganisatie die vele aanslagen pleegde, vaak met bombrieven. Na de dood van Franco kreeg de regio meer autonomie en mocht de taal weer onderwezen worden. Daardoor was er onder de bevolking steeds minder draagvlak voor het gewelddadige verzet. In 2011 kondigde de ETA aan de gewapende strijd te staken.

lees meer over de ETA bij NPO Kennis

Stefs ontmoetingen in Baskenland

‘Jullie hebben je vergist, want ik ben journalist, en jullie hebben mijn tong niet afgesneden’

Gorka verloor het zicht in zijn linkeroog, maar niet zijn moed

Stef: ‘Ik zocht iemand die een bombrief van de ETA had gehad, want dat hele fenomeen fascineerde me mateloos. Gorka was niet moeilijk te vinden. Hij is een bekende journalist die altijd kritisch over ETA schreef en daarom regelmatig werd bedreigd. Hij werd bewaakt, zijn post werd altijd door een beveiliger gecontroleerd, maar toch ging het mis, twintig jaar geleden. De bombrief zag er precies zo uit als een tijdschrift van de vakbond dat hij elke twee maanden in de bus kreeg.'

'Hoe dat ging, kan hij prachtig vertellen. Dát hij het kan navertellen is bijna een wonder, hij heeft ontzettend veel geluk gehad. En dat viert hij ook elk jaar, als een tweede verjaardag. Na die aanslag ging hij geen toontje lager zingen. Juíst niet. Tegen ETA, die hij net als Franco als een dictatuur beschouwde, zei hij vanuit het ziekenhuis: “Jullie hebben mijn handen verminkt, jullie hebben me blind gemaakt aan mijn linkeroog, half doof en met littekens over mijn hele lichaam. Maar jullie hebben je vergist, want ik ben journalist, en jullie hebben mijn tong niet afgesneden”.

'Iedereen was doodsbang voor de terroristen, die de hele Baskische samenleving in hun greep hadden en iedereen afpersten, maar hij boog daar niet voor, ook al was zijn hele lichaam verminkt. Nog steeds durven veel mensen in Baskenland zich niet uit te spreken over ETA. Gorka is daar dus nooit mee gestopt. Hij kwam bij wijze van spreken met een gebalde vuist het ziekenhuis uit. Niet klein te krijgen. Ik heb daar veel bewondering voor.’

‘Hij heeft me heel veel mooie dingen geschreven’

Etzozi liet haar hart stelen door een gevangene

Stef: ‘Een lid van ETA is lang niet voor iedereen een terrorist. Kijk maar naar het verhaal van Etzozi, een jonge vrouw met een ETA-vlag aan haar balkon. We halen nooit mensen over om mee te doen, want als je dat doet, wordt het niks. Maar dit zat op het randje. Etzozi zei in eerste instantie ja, vervolgens toch nee, en daarna vroeg ze of wij eerst wilden praten met de organisatie van politieke gevangenen. Zo noemen ze zichzelf, maar dat is dus een organisatie die zich bezighoudt met ETA-gevangenen. Die moesten eerst peilen wat onze bedoelingen waren. Uiteindelijk mochten we toch bij Etzozi thuis filmen.'

‘Het bleef allemaal wat stroef. Ze gaf korte antwoorden en ze wilde niet echt praten over haar gevoelens voor haar man. Toch is het een prachtige scene geworden, onder meer omdat ze een liedje zingt dat haar man voor haar heeft geschreven na hun eerste ontmoeting. Ze leerden elkaar kennen omdat zij een ansichtkaartje had gestuurd ter ondersteuning van de gevangenen, dat doen wel meer mensen. Ze wilde er geen romantisch verhaal van maken, maar dat is het natuurlijk wel. “Hij heeft me heel veel mooie dingen geschreven”, zei ze. Daar had hij natuurlijk alle tijd voor. Nu heeft ze vier dikke multomappen vol correspondentie én twee kinderen. Die voedt ze samen met haar moeder op.’

‘Haar man zit een heel lange gevangenisstraf uit omdat hij chauffeur was bij een moordaanslag van de ETA, maar daar wilde ze voor de camera niets over zeggen. Ze heeft hem nooit op vrije voeten meegemaakt, en dat gaat voorlopig ook niet gebeuren. Maar ze hebben dus wel twee kleine kinderen. Die zijn verwekt tijdens hun ontmoetingen in de gevangenis. Korte bezoeken waarvoor ze 12 uur heen, 12 uur terug met de bus moest reizen. Want zo doet de Spaanse overheid dat met ETA-gevangenen: die worden zo ver mogelijk van Baskenland vastgehouden.’

‘Toevallig belde hij net toen we er waren. Dat raakte me wel, hoe die kinderen opgroeien met een vader die vooral een stem aan de telefoon is, één keer per week. Nou ja, hij heeft één keer toestemming gekregen om naar zijn gezin te gaan, toen zijn zoon net geboren was. Tussen de opnamen door vertelde Etzozi me dat de gesprekken de laatste tijd wel saai werden, omdat hij gewoon heel weinig meemaakt. En samen met zijn gezin al helemaal niets, want met corona waren bezoeken niet mogelijk. Hoewel hij nu wel eindelijk is overgeplaatst naar een gevangenis op nog maar twee uur reizen.’

‘De boodschapper doden, dat is de perverse metafoor waarin we zijn ondergedompeld’

Cesar weet alles van bombrieven en hun effect op zijn land

Stef: ‘Cesar hadden we eigenlijk puur gevraagd als expert op het gebied van bombrieven. Gewoon om de technische kant eens goed uit te leggen. Ik had hem een brief gestuurd waarin ik vroeg of hij me kon laten zien hoe je zo’n bombrief in elkaar zet. Toen zei hij: dat lijkt me niet zo’n goed plan. Want dan brengen we misschien mensen op verkeerde ideeën. Maar ik kan je wel laten zien hoe je zo’n ding uit elkaar moet halen. Toen vroeg hij of-ie ook nog wat meer mocht schrijven in zijn brief. En daardoor kreeg hij uiteindelijk een veel grotere rol dan we vooraf hadden bedacht. Want hij werd heel emotioneel van het onderwerp, en hij kon het ontzettend goed verwoorden.'

'Het is een heel stoere man. Hij heeft een bewakingsbedrijf, en een politie-achtergrond. Zijn brief was prachtig, met de ene oneliner na de andere. Zoals: ‘De boodschapper doden, dat is de perverse metafoor waarin we zijn ondergedompeld.’ Dat zei hij over een 24-jarige postbode die in 1985 door ETA werd vermoord. Omdat-ie misschien iets te vriendelijk met politieagenten was omgegaan als hij de post naar het bureau bracht. Die jongen werd vervolgens buiten zijn dorp begraven, want, zeiden sommige dorpelingen, hij zal wel iets gedaan hebben om dit te verdienen.’

'Of neem zijn slotzin. Hij zegt: "Welkom in mijn land" – dat hij Baskenland een land noemt heeft al zo veel lading – "een land dat zonder de sluier van verdriet open, vriendelijk en gezellig is voor wie er komt. Dat was het nooit voor sommige van haar kinderen." Het is een soort verontschuldiging voor dat nare verleden. En het zegt ook iets over het beeld dat veel Spanjaarden hebben van Baskenland. Die denken toch als eerste aan ETA. Wat ik begrijp, want het is ook allemaal nog niet zo lang geleden. Ik merk het ook hier in Andalusië: er is nog niet zo heel veel goodwill tegenover de Basken. Maar hij zegt er dus ook mee dat zijn generatie nooit heeft kunnen genieten van het moois van hun eigen land, doordat die sluier van verdriet overal overheen hing. Verdriet en angst.'

Brieven aan de rest van Spanje: Baskenland

kijk nu op NPO Start

Stefs eerste brieven gaan naar Baskenland met de vraag: welke invloed heeft het Baskisch conflict nog op uw leven? Met de term "Baskisch conflict" bedoelt hij eigenlijk het geweld van ETA, maar de erfenis van deze terroristische organisatie ligt nog zo gevoelig dat hij in zijn brieven erg voorzichtig moet zijn. Hij spreekt slachtoffers van de afscheidingsbeweging én sympathisanten. Maar ook die voelen zich vooral slachtoffer.

kijk nu op NPO Start

extra kijk-, luister- en leestips

De Basken hebben zich verdedigd tegen bezetters, vindt deze man in een bar. Net als Stefs voorouders. 'Toen Spanje Nederland binnenviel, vochten jullie om je te bevrijden. Was dat ethisch? Was het juist?'

© vpro