Een pleidooi voor het jongste continent ter wereld

12 januari 2025

Adem nog eens diep in, en pers de zuurstof dan langzaam door je tanden naar buiten. Vanaf volgende week, de 20ste van januari, zal Donald Trump wederom alle voorpagina’s en tafelgesprekken domineren. Zijn fantasie over de annexatie van Groenland was nog maar een voorzichtig schot voor de boeg van wat komen gaat. Narcismepolitiek die de ineenstorting van een wereldmacht niet alleen verbloemt, maar zal versnellen.

Eén ding is zeker: over Afrika zal het niet gaan. Het jongste continent van de wereld was tijdens het Biden-presidentschap al een afterthought. Een bezoek stelde hij uit tot de laatste maand voor de verkiezingen.

Voordat het stof van de komende storm ons het zicht helemaal ontneemt, hier mijn pleidooi voor meer aandacht voor de belangrijke verhalen daar.

de regie terugpakken

Zoals het themanummer van The Economist deze week schrijft: er heeft nooit een betere tijd bestaan om te worden geboren op het continent, dan nu. De levensverwachting steeg in de afgelopen zeventig jaar met 23 jaar. Als een Afrikaan in 1960 gemiddeld 41 werd, wordt hij nu 64. Of kijk maar eens naar deze statistiek, die de dramatische val van sterfte van kinderen onder vijf jaar illustreert, met meer dan 75% sinds 1955.
 
Afrikaanse kunstenaars, auteurs, regisseurs en verhalen van het continent bestormen de hemel. De tijd ontbreekt me om alle fantastische films die nu in de Nederlandse bioscopen draaien, te bekijken. Zoals Dahomey, de bekroonde documentaire van de Frans-Senegalese regisseur Mati Diop over de terugkeer van de geplunderde kunstschatten naar het West-Afrikaanse Benin. 
 
Van west tot oost probeert de jeugd de regie terug te pakken van een oude corrupte elite, die sinds dekolonisatie macht als vanzelfsprekend beschouwt. Het meest inspirerende verhaal uit die reeks is Mozambique.

Still uit een video die Mondlane zelf uploadde op Facebook, waarin hij aankomt op het vliegveld van Maputo en onthaald wordt door enthousiaste Mozambikanen, 9 januari 2025

Afgelopen donderdag keerde oppositieleider Venâncio Mondlane terug uit zelfgekozen ballingschap naar de hoofdstad Maputo. Op het internationale vliegveld ging hij theatraal op de knieën en kuste hij de grond. Zijn oppositie claimt de verkiezingen van afgelopen 9 oktober te hebben gewonnen van regeringspartij Frelimo, vijftig jaar aan de macht. De omvang van de protesten tegen de voormalige vrijheidsbeweging, hebben de machthebbers verrast. Mondlane maakt handig gebruik van Facebook en andere sociale media, waardoor zijn boodschap als een wildvuur over het land trekt. 
 
Het protest ontvlamde verder toen de populaire videoblogger Mano Shottas op 14 december tijdens het filmen werd neergeschoten door de oproerpolitie, smekend om genade. Zijn laatste minuten gaan het hele continent over als symbool voor de moed van de jeugd. Wees gewaarschuwd, want het zijn heftige beelden.

de tegenpartij

Er werden de afgelopen weken veel stukken geschreven over de vraag of straatprotesten zoals die in Mozambique of eerder in Kenia, de electorale verliezen van de regeringspartijen in Zuid-Afrika of Botswana of de staatsgrepen in de Sahel, bewijs zijn van een continent-brede beweging tegen de oude politiek. Of ze het failliet van de bevrijdingsbewegingen bewijzen.
 
Ik zie deze protesten eerder in lijn met de opkomst van populistische partijen in Europa en Amerika. De oude orde is uitgewerkt, het leven te duur, de processen achter globalisering te ongrijpbaar, dat ieder alternatief sowieso beter is. Van Kooten & De Bie zouden het ‘De Tegenpartij’ noemen. De Amerikaanse kiezer weet heus wel dat Trump er voor zichzelf en zijn kornuiten zit. Maar die tegenstem tegen de bestaande orde is gewoonweg het laatste stukje macht dat de kiezer nog in handen denkt te hebben. 
 
De staatsgrepen in de landen ten zuiden van de Sahara hebben geen verbetering van de levensomstandigheden gebracht. In tegendeel. Maar ze voelden wel goed, een moment van macht in een tijd van machteloosheid. 
 
Vooral bij het uitzwaaien van de Franse troepen uit Niger, Mali, Burkina Faso, een dekoloniale beweging waar ook Ivoorkust en Tsjaad zich nu bij lijken aan te sluiten. 
Als je deze speech van Emmanuel Macron bekijkt, snap je dat sentiment ook wel een beetje. ‘Sommigen zijn vergeten om Frankrijk te bedanken’, zei Macron op zijn eerste grote toespraak van het nieuwe jaar. In 2025. Ik bedoel: sure, Franse troepen hebben in de strijd tegen jihadistische groeperingen forse verliezen geleden, maar read the room, dude.
 
Toen een cycloon afgelopen december het eiland Mayotte vernietigde, ten noorden van Madagascar, vloog Macron even in om tegen duizenden daklozen te vertellen dat ze enorme mazzel hadden dat Mayotte nog Frans was. Merci, monsieur Macron.

Een Franse gendarme deelt water uit aan burgers op het eiland Mayotte, 17 december 2024

de strijd om de grondstoffen

Het gevoel van machteloosheid zal in het nieuwe jaar in Afrika nog verder toenemen, voorspelt The Economist. ‘De geopolitieke spanningen betekenen dat sub-Sahara Afrika vermorzeld dreigt te worden in de economische competitie tussen het Westen en China. Afrikaanse landen handelen inmiddels evenveel met China als met het Westen, en kunnen zich niet veroorloven voor de één of ander te kiezen. Geen enkele ander continent zal zo hard getroffen worden.’
 
Tegelijk zal de afhankelijkheid van het Westen en China toenemen, vanwege de race om grondstoffen voor de groene transitie. China domineert de toegang tot Afrika’s grondstoffen. De VS zijn inmiddels ook wakker. De reden waarom Joe Biden nog even naar Angola vloog voor hij afscheid nam, is de Amerikaanse betrokkenheid bij de renovatie van het treinspoor tussen de Angolese kust en de kopermijnen in buurland Congo (DRC). Koper is een onmisbare grondstof voor elektrische batterijen in tal van apparaten.

De Amerikaanse president Joe Biden en de Angolese president Joao Lourenco aan tafel bij de Lobito Corridor Trans-Africa Summit, 4 december 2024

Ik maakte in 2014 met regisseur Stefanie de Brouwer al een documentaire over datzelfde treinspoor, dat toen nog door de Chinezen werd gerenoveerd. Het treintje werd toen geplaagd door technische problemen, die de Amerikanen nu denken op te kunnen lossen. Het wisselgeld: toegang tot de kopermijnen. Intussen wordt de Franse en Belgische divisie van Apple aangeklaagd omdat de grondstoffen voor de batterijen in telefoons uit Congolese mijnen komen, waar mensenrechten op grote schaal worden geschonden. 
 
Ik wil maar zeggen: Afrika, best belangrijk.

Lees-, kijk- en luistertips van de redactie

  • Nu Trump Groenland zegt te willen inlijven, is dit een goed moment om nog eens naar onze Frontlinie-aflevering op Groenland te kijken. De burgemeester van het dorpje Illulisat lijkt Donald Trump om zeer opportunistische redenen dan nog erg dankbaar voor de obsessie met zijn land.
  • In de podcast The Horn van de International Crisis Group wordt deze keer gesproken over hoe je humanitaire hulp kunt krijgen in een oorlogsgebied als Soedan. Deze ngo brengt overigens ook de huidige conflictgebieden van de wereld goed in kaart, en doet aan het begin van het jaar een vooruitblik op 2025.
  • Je hebt ‘m vast al voorbij zien komen, maar in de bioscopen draait nu de verpletterende documentaire No Other Land van het Palestijns-Israëlische regiecollectief Basel Adra, Yuval Abraham, Hamdan Ballal en Rachel Szor. Een heel bijzondere film, die al verschillende prijzen won en absoluut de moeite waard is.
  • Op 8 januari bleek dat op Nieuw-Caledonië de aan Frankrijk loyale Alcide Ponga de nieuwe president van de archipel zal worden. We maakten eind vorig jaar een tweeluik over de ingewikkelde situatie op Nieuw-Caledonië, die je terug kan kijken op NPO Start of via onze YouTube.
  • Tot slot maakte VPRO-collega Barbara Smit een prachtige vierdelige documentaireserie over Colombia, vol met tegenstellingen. Ze biedt een nieuwe kijk op het Zuid-Amerikaanse land, en laat vooral de Colombianen zelf vertellen hoe het zit. Alle afleveringen zijn al te streamen via NPO Start.

Maak er een gezond nieuw jaar van,
Bram Vermeulen