Was de leiderscultus rond Poetin te voorzien geweest? Het verbod op de razend populaire satirische poppenserie Koekli, waarin Poetin veelvuldig gepersifleerd werd, was in ieder geval een aanwijzing.

sleutelmoment: inval bij Russische zender NTV

Op 14 april 2001 vallen mannen het kantoor van de onafhankelijke Russische zender NTV binnen en nemen de hele boel over. De zender is te kritisch geweest over de nieuwe president, Vladimir Poetin, en over het Russische optreden in Tsjetsjenië. Er wordt een nieuwe directeur geïnstalleerd en niet veel later verschijnt Koekli, een razend populair satirisch programma met karikaturale poppen en vlijmscherpe sketches, voor het laatst op televisie.

achtergrondverhalen

In deze aflevering zoeken we uit wat er gebeurd is met de pop die Poetin vertegenwoordigde in de populaire satirische serie Koekli. Heel Rusland keek ernaar en lachte erom, tot de president zorgde dat dat ophield. 

We horen voormalig spindoctor Gleb Pavlovski vertellen hoe hij het 'merk' Poetin in opdracht van anderen aan het volk verkocht en vervolgens moest toezien hoe deze marionet zijn draden doorknipte en z'n eigen gang ging.

En we gaan op bezoek bij Michail Zlatkovski, een van de bekendste cartoonisten van Rusland. Hij kreeg alle ruimte om leiders als Gorbatsjov en Jeltsin kritisch te portretteren, maar direct na de inauguratie van Poetin ging er een andere wind waaien.

de verhalen die het niet haalden

Bij het maken van een programma als In Europa - de geschiedenis op heterdaad betrapt kom je als redactie veel meer verhalen tegen dan je kunt gebruiken. We stuitten bijvoorbeeld op een Nederlands operatieteam dat in 1999 in het diepste geheim werd ingevlogen om Boris Jeltsin in leven te houden. Hij had het imago van dronkenlap, maar het feit dat hij zo wankel liep en moeilijk praatte was op z’n minst voor een deel te verklaren door zenuwschade, opgelopen bij een bypass-operatie in 1996.

De Nederlanders kregen te horen dat ze Jeltsin nog tenminste tot de jaarwisseling overeind moesten houden. Wat vreemd was, want de verkiezingen waren pas over een half jaar. Op 31 december kwam het bericht dat Poetin het stokje overnam, tot verrassing van de buitenwereld. Aha, dacht het operatieteam toen.

De geheime operatie was een succes, getuige een bericht in de Volkskrant van 19 november 1999 dat zo begint: ‘Zijn gebruikelijke brabbelige uitspraak, zijn slingerende loopje en zijn gedesoriënteerde blik ontbraken, maar president Jeltsin van Rusland deed zijn reputatie toch eer aan door de bijeenkomst van de OVSE in Istanbul vroegtijdig te verlaten.’ Maar bij zijn afscheidsspeech, zes weken later, was van die nieuwe energie niets meer te merken, kijk maar.

medeplichtige met spijt

We wilden aanvankelijk ook iets met filmmaker Vitali Manski. Die werkte tijdens de millenniumwisseling voor het Kremlin en kreeg de opdracht om alles achter de schermen vast te leggen. Hij stond dus overal met zijn neus bovenop. Destijds maakte hij een montage die Poetin’s goedkeuring kon wegdragen.

Maar hij bewaarde ook het ruwe materiaal. Afgelopen jaar maakte hij hier de documentaire Putin’s Witnesses van, uitgezonden bij de VPRO, waarbij hij zichzelf de vraag stelt of zijn rol als chroniqueur hem niet ook medeplichtig maakt aan de ijzeren greep die Poetin op het land kreeg. Zeker een aanrader, en nog te zien via NPO Start Plus.

Lees ook het recente interview met Manski in de digitale VPRO Gids, waarin hij onder meer dit zegt:  ‘De laatste regeerperiode van Jeltsin, vanaf 1996, stond al niet meer in het teken van de ontwikkeling van Rusland. Alle energie werd gestoken in het script, de film en de casting van de acteur die de rol zou kunnen spelen van opvolger van Jeltsin.'

wildreservaat

Een nieuw, door Koekli geïnspireerd programma, waarin de ‘poppen’ zijn gemaakt met software, moesten we ook laten liggen. Het heet Zapovednik. Dat betekent zoiets als reserve, wildreservaat of nucleaire exclusiezone en het wordt met Russischtalige acteurs opgenomen in de Letse hoofdstad Riga. Poetin speelt de hoofdrol in iedere aflevering, maar in plaats van binnenlandse aangelegenheden (zoals bij Koekli) gaat het in deze serie vooral om het internationale politieke toneel. In dit filmpje stelt het programma zich voor.

Toen Poetin net aan de macht was, zonk de nucleaire onderzeeër Koersk. De nieuwbakken president had het spel met de media nog niet helemaal onder controle, bleek toen. 

Daarvan getuigt een rampzalige ontmoeting met de nabestaanden van de overleden Koersk-slachtoffers in de zomer van 2000. Veel familieleden waren woedend. Een moeder werd in haar emotionele betoog onderbroken doordat ze, zichtbaar voor de camera, een verdovende spuit in haar arm kreeg. De pers werd verzocht de zaal te verlaten. Maar de beelden zijn er nog. Een publicitaire ramp waar Poetin – toen vier maanden president – van heeft geleerd. Voortaan zou hij de volledige controle houden bij dit soort publieke aangelegenheden. Hoewel je je kunt afvragen hoe handig zijn reactie was toen de Amerikaanse presentator Larry King hem een paar weken later vroeg wat er met de Koersk gebeurd was.

pizzarestaurant

En zo kwamen we nog meer boeiend materiaal tegen. Te veel om op te noemen. Maar vooruit, hier nog een uitsmijter: een merkwaardige reclame voor een pizzarestaurantketen met oud-Sovjetleider Michail Gorbatsjov.

colofon

Regie Roel van Broekhoven
Research Mandy Duijn, Suzanne Hendriks, Oksana Maksimchuk
Beeldresearch Barbara Kist, Daniela Solano
Camera Jackó van ‘t Hof
Geluid Rik Meier
Montage JP Luijsterburg
Online montage Sander Kuipers
Kleurcorrectie John Thorborg
Geluidsnabewerking Joost Oskamp
Ondertiteling Jolijn Tevel
Muziek Big Orange
Leader Reinier van Brummelen, David Kleijwegt
Voice-over Tatiana Lina
Productie Mariska Schneider, Sharon de Vries
Productie-assistentie Koos van de Merbel
Online redactie William Valkenburg, Elmar Veerman
Eindredactie Roel van Broekhoven, Stefanie de Brouwer
Met medewerking van Associated Press, INA Media
In coproductie met Canvas
Deze productie kwam tot stand met steun van CoBO, European Cultural Foundation, Fonds 21, Prins Bernhard Cultuurfonds, VSB Fonds