pianiste Helena Basilova brengt de muziek van haar vader in kaart

Zondag 7 januari sprak Giovanca in Vrije Geluiden met de Russisch-Nederlandse pianiste Helena Basilova over de muzikale nalatenschap van haar vader Alexander Basilov, een Russische componist en pianist die leefde van 1946 – 2007. We zochten Helena op om verder te praten over haar zoektocht om haar vaders muziek in kaart te brengen en te plaatsen in de context van Russische tijdgenoten, waar ze druk mee bezig is sinds ze manuscripten en partituren van haar vader in handen kreeg. Het belangrijkste dat ze ontdekte: we weten eigenlijk nog maar heel weinig van Russische klassieke muziek uit de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw.

In het Spiegelkwartier, in hartje Amsterdam, komen pianoklanken ons tegemoet. Door de ruiten van pianowinkel Bart Boogaard Piano Services, waar Helena Basilova de middag dat we haar spreken op past, zien we de pianiste spelen op een van de vleugels. Op de lessenaar staat een partituur met werk van haar vader.

Alexander Basilov componeerde zo'n honderd werken, voornamelijk voor piano en vocalen. Hij studeerde aan het Conservatorium van Moskou, had les van onder andere componist Alfred Schnittke en kende zijn wortels in de traditionele, Russische pianoschool van Heinrich Neuhaus, door Helena getypeerd als 'een soort piano-opa waaruit regendruppels van fantastische pianisten zijn voortgekomen'. Basilovs voornaamste pianodocenten waren Heinrichs zoon Stanislav Neuhaus en Lev Naumuv, een leerling van Heinrich. Na Stanislavs dood in 1980 maakte Basilov zich sterk om die traditie voort te zetten. Net als Heinrich Neuhaus organiseerde Basilov muziekavonden voor zijn leerlingen, in het zomerhuis van Doctor Zhivago-schrijver Boris Pasternak, een goede vriend van Neuhaus. 'Er waren niet veel mensen die zich zo daarvoor inzetten,' zegt Helena.

© Alexander Basilov / VPRO Vrije Geluiden

Alexander Basilov

tassen vol manuscripten

© Charlie Crooijmans / VPRO Vrije Geluiden

Zo'n vier jaar geleden kreeg ze tassen vol met nagelaten spullen van haar vader in handen: manuscripten, gedichten, foto’s, kaarten en partituren. Helena besloot het materiaal in te duiken en de nagelaten muziek in kaart te brengen. Meer dan twee maanden zou dat niet duren, dacht ze. Uiteindelijk is ze er nu al een goed halfjaar mee bezig. ‘Soms kom ik partituren tegen die onaf zijn,’ vertelt Helena. Ze toont een stuk waarvan alleen het einde is uitgeschreven. ‘Gelukkig had ik een video-opname waarop mijn vader dit stuk speelde. Zo kon ik de rest zelf uitschrijven.’ Die bezigheid deed haar wel beseffen dat het project wel eens langer kon gaan duren dan gehoopt. ‘Ik heb een dag gedaan over een paar maten, omdat ik nét niet precies kon horen wat hij daar speelde.’

Als Helena een partituur af heeft, scant de uitgever hem in. Dan blijken er vaak toch nog foutjes in te zetten. Helena loopt de partituur na en geeft precies aan waar de foutjes zitten; een tijdrovend proces. ‘Daar heb ik me wel op verkeken. Maar het is óók heel leuk om te doen!‘ Hoeveel bladmuziek er al in omloop was van de componist is niet precies duidelijk. 'Toen ik ging googlen kwam ik op duistere, Russische websites terecht, waar dan stond dat iets van hem was verschenen in 'Pianoalbum 1', vertelt Helena.' Niet echt behulpzaam, dus. Er zat ook niet een duidelijke structuur in de manier waarop Basilov met partituren omging. In het relatief kleine muzikale wereldje rond de Russische Gnessin Staatsacademie voor Muziek, waar Basilov sinds 1970 lesgaf, gingen partituren vaak van hand tot hand. 'Misschien ligt er nog ergens een partituur bij een oud-leerling van hem thuis,' zegt Helena. Ook heeft ze video-opnamen van stukken die ze níet op partituur kan vinden.

Russische muziek in de jaren tachtig en negentig

Van de partituren die Helena wel in handen heeft is nog niet alles uitgegeven. Helena koos er bewust voor om eerst de muziek uit te brengen die het best de stijl van Basilov vertegenwoordigt. Helena: ‘Als componist schrijf je in studietijd muziek, bijvoorbeeld preludes of fuga’s, die je niet perse wil uitgeven.’ Maar wat die stijl dan precies is, daar heeft Helena ook nog geen eenduidig antwoord op. 'Ik ben dat nu echt aan het onderzoeken.' In de uitzending van Vrije Geluiden beschreef ze het als 'Rachmaninov meets Alfred Schnittke', en ook de term Russisch impressionisme viel. 'Zijn muziek roept vragen op,' vertelt Helena. 'Hoe verhield hij zich tot andere componisten in zijn tijd en hoeveel anderen schreven in hetzelfde idioom? Ik vind het heel moeilijk om één woord te geven aan zijn stijl. Misschien dat ik het over een paar jaar beter kan.' Door het uitgeven en spelen van haar vaders werk vallen steeds meer puzzelstukjes op hun plaats, niet in de laatste plaats door de associaties van anderen, die overigens niet perse Russen hoeven te zijn. Een vriend van Helena vond het werk van Basilov lijken op dat van de Spaanse componist Frederic Mompou. Helena: 'Je hoort bij mijn vader volgens mij dat het Russisch is, en bij Mompou hoor je dat het Spaans is, maar beiden zijn melancholisch, expressief en emotioneel, in een hedendaagse jas. Ik vond het daarom een mooie vergelijking.' In andere composities hoort ze dan weer Arvo Pärt of Sergei Prokofiev voorbij komen.

De vergelijkingen zijn dus uiteenlopend. 'Ik kan zijn stijl niet in een categorie stoppen bij iets wat ik al ken,' verklaart Helena. 'Misschien was er wel een soort stroming in Moskou waar we hier in Nederland gewoon nog weinig over weten. En waar ik over een paar jaar, na onderzoek, meer over zou kunnen vertellen. Er zijn vást collega's van hem die ook in die stijl schreven, maar ik weet dat veel vrienden van hem óf zijn gestorven óf naar het buitenland zijn geëmigreerd en dus niet makkelijk te vinden zijn.'
 

‘Als het gaat om Russische componisten ben je als pianist toch heel vaak bezig met repertoire van Rachmaninov, Prokofjev, Scriabin, Stravinsky en Sjostakovitsj,' stelt Helena. 'Maar een groot deel van die werken is al meer dan 100 jaar oud. Wat is er nadien allemaal gebeurd? Zo is er bijvoorbeeld niet heel veel bekend over wat er in de jaren tachtig en negentig allemaal uit Moskou kwam. Rond de eeuwwisseling kwamen in Nederland componisten als Goebaidoelina en Oestvolskaja wel door. Maar er gebeurde veel méér. Ik hoorde laatste een jong werk van Schnittke dat verrassend jazzy klonk. Het deed me denken aan Nikolai Kapustin, een Russische componist die momenteel populair is. Ik vind het interessant dat dat óók een ontwikkeling is van de Sovjet-tijd, dat er een beginnende jazzstroming kwam. Maar als je dan weer naar Sofia Goebaidoelina kijkt, dat is weer heel anders: heel mystiek en religieus.'

Als vervolg op het onderzoek naar haar vader zou ze best een promotie-onderzoek willen doen, om al die stromingen in kaart te brengen. 'Vooral wat er gebeurt na de val van het communisme in 1990 is interessant,' zegt ze, 'toen de grenzen open gingen. 'McDonalds verscheen in het straatbeeld, er kwamen westerse producten, maar ook de muziek werd ontwricht. Veel muzikanten verlieten Rusland en gingen bijvoorbeeld in Duitsland wonen.
Alle componisten gingen verschillende kanten op. Het zou interessant zijn om daar bijvoorbeeld drie hoofdstromingen in te vinden. Zodat er een soort orde in komt, want nu is dat allemaal nog chaos. En om zo'n stijl [als die van mijn vader] dus te kunnen – en durven - benoemen.'

© Charlie Crooijmans / VPRO Vrije Geluiden

Alexander Basilov blijft voortbestaan

'In Rusland weten ze nog niet echt dat ik dit aan het doen ben,' vertelt Helena. 'Na 28 januari kom ik officieel met dit project naar buiten, en dan gaan we kijken of de bladmuziek ook in Rusland beschikbaar gemaakt kan worden. Dan zullen er misschien ook daar dingen aangewakkerd worden. Een goede vriend van mijn vader zei al dat hij een stuk gaat schrijven ter nagedachtenis aan hem. En ik wil meer met vrienden van mijn vader praten die er nog zijn. Via mijn moeder ben ik al een goede vriend van hem op het spoor.' Na het concert op 28 januari, georganiseerd door Splendor, waarop ze de werken van haar vader presenteert hoopt Helena wel even een pauze in te lassen in de zoektocht. 'Het houdt gewoon niet op! En anders kom ik niet aan mijn eigen projecten toe. Ik wil in 2018 graag weer een nieuwe plaat uitbrengen, en heb tijd nodig om de werken daarvoor in te studeren. Ook is het project rondom mijn vader erg kostbaar geweest, dus moet ik weer even sparen. In de komende jaren hoop ik een internationaal label te vinden waar ik mijn vaders muziek op uit kan brengen en ben ik van plan om beetje bij beetje nieuwe composities aan de publicatie toe te voegen.' Het allerbelangrijkste voor Helena is dat Alexander Basilov op de kaart wordt gezet. 'Mijn doel is dat iemand die bij wijze van spreken over vijftig jaar in Korea een onderzoek doet over leerlingen van Schnittke via Google een stuk van mijn vader kan vinden, dat kan downloaden en spelen. De selectie werken die we nu uitgeven is slechts een klein deel, ik heb nog stapels liggen. Maar het belangrijkste is dat mijn vaders muziek weer tot leven is gekomen, kan voortbestaan en vindbaar is.