de geschiedenis van nu #7

Deze week: sinds 24 februari verwijzen zowel voor- als tegenstanders van Poetins oorlog naar personages uit de Russische literatuur en cinema om een ideologisch statement te maken. Dit fenomeen is voor het programma Archeologiya aanleiding tot kritische reflectie op de Russische cultuur.

Zowel voor- als tegenstanders van Poetins oorlog lijken sinds 24 februari de Russische cinema en literatuur te hebben afgespeurd op zoek naar ideologische helden. Beide partijen hebben inmiddels gevonden wat ze zochten: een bekend fictief personage dat symbool staat voor hun respectievelijke steun dan wel verzet. 

Dit fenomeen roept vragen op die aan de orde komen in een aflevering van Archeologiya, een wekelijks praatprogramma dat wordt uitgezonden door Radio Free Europe. Ten eerste: blijkbaar herbergt de Russische cultuur helden die een extreem imperialistisch narratief vertolken. Betekent dit dat de Russische cultuur een voedingsbodem is geweest voor de huidige catastrofe? Ten tweede: als tegenstanders van Poetins oorlog hun ideologische bezwaren verankerd zien in een culturele traditie, waarom heeft die traditie dan niet kunnen voorkomen wat er nu gebeurt? Waarom heeft Rusland dan niets van de eigen beschaving geleerd?

Later meer over die vragen en de mogelijke antwoorden. Maar eerst: wie zijn die twee Russische helden, de tegenpolen die werden gevonden in Russische film en literatuur?

Danila

‘We laten onze eigen mensen niet in de steek.’ Het is de wapenspreuk van Poetins aanhang. Sinds 24 februari worden onder dit motto steunbetuigingen aan de president en zijn oorlog georganiseerd. Niet alleen burgers, ook Russische politici gebruiken de uitspraak om de inval van het buurland te duiden: in Oekraïne wonen ‘onze’ mensen, die moeten we te hulp schieten. 

‘Rusland laat de eigen mensen niet in de steek’ beschrijft de werkelijkheid zoals veel Russen die nu zien. Daarbij kijken ze door de glazen van de extreem patriottistische bril die hen wordt opgezet door de autoriteiten. De uitspraak past bij het Kremlin-narratief waarin de inwoners van de Donbas bij Rusland horen en beschermd moeten worden tegen Oekraïense nationalisten. 

Maar de slogan is niet ontworpen voor de huidige oorlog, hij is veel ouder. Politici en Poetin-aanhangers citeren met deze woorden Danila Bagrov, één van de bekendste personages uit de Russische cinema. Danila is het hoofdpersonage van de filmserie Brat (‘Broer’), waarvan het eerste deel in 1997 uitkwam en het tweede in 2000. De films geven een tijdsbeeld van Rusland in de jaren negentig, het decennium van chaos, criminaliteit en onrust. Danila is een ex-militair, een jonge twintiger die mee heeft gevochten in de Eerste Tsjetsjeense Oorlog. Na de demobilisatie van het leger raakt hij verwikkeld in het criminele milieu van Sint-Petersburg. In deel twee zet het verhaal zich voort in Moskou en de Verenigde Staten. 

De nu vaak geciteerde uitspraak is afkomstig uit het tweede deel. Danila wil aan zijn vriendin Marilyn duidelijk maken dat hij voor haar klaar staat en verzekert haar: ‘In oorlog laten Russen de eigen mensen niet in de steek.’ Het gaat hier om persoonlijke problemen waar Marilyn mee zit, en niet om een echte oorlogssituatie. Maar de kijker weet: Danila vocht kort geleden nog in Tsjetsjenië, en deze uitspraak komt uit zijn ervaringen daar voort. 

De Russische Taxi Driver

Toen de eerste Brat in 1997 uitkwam werd de film onverwacht een enorm succes. Drie jaar later kwam er een vervolg. Ook internationaal kreeg Brat bekendheid, de Nederlandse filmposter prees het eerste deel aan als ‘de Nederlandse Taxi Driver’. Dat maakt Danila tot de Russische versie van Travis, in de jaren 70-klassieker van Martin Scorsese gespeeld door Robert de Niro. Een jonge oorlogsveteraan die door de straten van New York zwerft.

‘Rusland laat de eigen mensen niet in de steek’ is dus een parafrase van Danila, de ex-soldaat in wollen trui uit Brat. In het Rusland van Poetin wordt het motto aangehaald door politici en aanhangers van de president. Al sinds de annexatie van de Krim in 2014 duikt de leus op in de media, en sinds 24 februari nog veel vaker. Een parlementariër gaf met deze woorden een verklaring voor de invasie in Oekraïne. En behalve aan de inwoners van de Donbas zijn Danila’s woorden nu ook een steunbetuiging aan de Russische soldaten die vechten in Oekraïne. Rusland doet er alles voor om de mannen die vechten te ondersteunen, zelfs na hun dood, zo dragen de staatsmedia uit. 

Een voorbeeld: in een dorp in Siberië, ten oosten van het Baikal-meer, werd eind maart een soldaat begraven die in Oekraïne was gestorven. De regionale krant roemde de grote moeite die de autoriteiten hadden genomen om deze soldaat te repatriëren. Eerst twintig uur met het vliegtuig, toen nog 450 kilometer met de bus. De oom van de overledene zou op de begrafenis dankbaar gezegd hebben dat nu was gebleken: ‘we laten onze mensen niet in de steek’ waren geen lege woorden. 

Blijkbaar formuleerde de Russische filmcultuur ruim twintig jaar geleden al slogans die nu naadloos lijken te passen op Poetins extreem nationalistische narratief om de oorlog in Oekraïne te rechtvaardigen. Maar tegenstanders vonden in diezelfde cultuur een boegbeeld voor hun beweging tegen Poetins oorlog.  

Petja

Zoals Poetins aanhangers hun man hebben gevonden in het personage Danila Bagrov, zo hebben tegenstanders van de oorlog een eigen fictioneel karakter geadopteerd. En dat is Petja, de jongste zoon van de adellijke Rostov-familie in Leo Tolstojs roman Oorlog en vrede uit 1869. 

Petja zelf is niet erg vredelievend. Oorlog en vrede speelt tijdens de oorlog tussen Rusland en het Frankrijk van Napoleon begin 19e eeuw. Als Tolstojs verhaal begint is Petja pas acht, maar hij wil niets liever dan meevechten tegen de Fransen. Als hij vijftien is krijgt hij eindelijk zijn zin en krijgt een positie in het leger. Maar het loopt slecht voor hem af. 

Tolstoj beschrijft Petja’s laatste momenten in het vierde en laatste deel van het ruim 1200 pagina’s tellende Oorlog en vrede. Het moment waarop Petja sterft is in een paar zinnen voorbij. Onbezonnen rijdt hij voor de troepen uit in de hoop zijn eerste Fransman te doden, loopt in een hinderlaag en wordt neergeschoten. Maar dat abrupte einde krijgt juist lading door de voorgaande pagina’s, waarin de lezer wordt meegevoerd in Petja’s belevingswereld. 

Petja is een tiener, een kind vol dromerige fantasie. De avond voor het gevecht kan hij niet slapen van de spanning. Hij sluipt zijn tent uit, gaat bij het kampvuur zitten en vraagt een ervaren soldaat om zijn sabel voor hem te slijpen. Terwijl de soldaat brommend het werk klaart, ziet Petja figuren in de vlammen. Hij hoort een heel orkest in de omgevingsgeluiden en beeldt zich in dat hij de dirigent is. Hij droomt van de dappere strijd die hij gaat leveren als de ochtend aanbreekt. In de voortzetting van zijn roes jakkert hij de volgende dag zijn paard aan en ligt enkele seconden later levenloos in de modder. 

Tolstoj als statement

Oorlog is een hel en maakt levens kapot. Tolstoj als statement. Vlak na de Russische inval in Oekraïne verscheen in Moskou een demonstrant op straat met een spandoek. Er stond een citaat op uit een later werk van Tolstoj (1828-1910), waarin patriottisme wordt gedefinieerd als een irrationeel principe van ‘slaafse onderwerping aan degene die aan de macht is.’ Een tekst van ruim 140 jaar oud die direct aanvalt wat Poetin in zijn televisietoespraken prijst: patriottisme. 

Uit Tolstojs oeuvre kun je genoeg anti-oorlog citaten halen om massa’s demonstranten van spandoeken te voorzien. In de laatste decennia van zijn leven trok de adellijke romanschrijver zich terug op zijn landgoed, ging over op een dieet van brood en fruit, ontwikkelde een christelijke leer gestoeld op pacifisme, en schreef activistische pamfletten over zijn nieuwe principes. Maar ook de grote romans die Tolstoj voor die tijd schreef veroordelen oorlog als een zinloos en moreel verwerpelijk iets. En dus halen Russen die teksten nu aan als indirecte en tegelijkertijd onverhulde kritiek.

Volgers van het cultureel-historische educatieplatform Arzamas kunnen zich op Telegram zelfs laten voorlezen uit Tolstojs anti-oorlog oeuvre. Arzamas zette begin april een audiobestand online waarin een redacteur voorleest uit de hoofdstukken van Oorlog en vrede die Petja’s laatste uren beschrijven. ‘Tolstoj haat oorlog, en de aanval op Oekraïne brengt zijn meest canonieke tekst in herinnering’, zo vertelt de introductie. 

Cultuur bekent schuld

In de aflevering van het programma Archeologiya komen beide helden, Danila Bagrov uit Brat en Petja uit Oorlog en vrede, ter sprake. De vaste presentator Sergej Medvedev, politicoloog en journalist, heeft drie prominente figuren uit de culturele wereld te gast. In eerste instantie is hun gesprek een reactie op de wijdverspreide boycot van Russische film, kunst en literatuur waarmee het ‘nee’ tegen Poetins oorlog kracht wordt bijgezet in het buitenland. Medvedev en zijn gasten zijn het eens dat die boycot in ieder geval begrijpelijk is en geen rechtvaardiging behoeft. Na Boetsja en Marioepol is het logisch dat iedere associatie met Rusland pijn doet, dat er geen ruimte is voor de agressor op podia en in musea. 

Vervolgens stellen ze zich, als vertegenwoordigers van een culturele traditie, een bredere vraag. Is de boycot van Russische cultuur niet alleen begrijpelijk, maar ook terecht omdat de Russische cultuur schuld draagt aan wat er nu gebeurt in Oekraïne? Het succes van Brat zette een ontwikkeling in de Russische cinema in gang. De afgelopen jaren verschenen oorlogsfilms die steeds explicieter patriottistisch en anti-Westers klonken. En dat is niet het enige probleem, zo wordt duidelijk in de aflevering van Archeologiya. Hoe kan het dat de oudere culturele traditie geen tegenwicht heeft kunnen bieden aan een aantal twijfelachtige blockbusters? Waar zijn de waarden van Tolstoj gebleven? 

Pacifist wordt patriot

Over de beroemde laatste momenten van Petja in Oorlog en vrede roept één van Medvedevs gasten uit: ‘Als je dit hebt gelezen moet je wel tegen de oorlog zijn!’ Nu is dat juist het probleem, zo vervolgt het gesprek na die uitroep. Veel Russen hebben Tolstoj wel degelijk gelezen, alle scholen behandelen Oorlog en vrede. Maar de autoriteiten regisseerden de afgelopen decennia streng hoe er werd gelezen. Het Kremlin heeft een eigen interpretatie. Tolstojs bekendste roman is een verhaal over de oorlog tussen Rusland en Napoleon begin negentiende eeuw. En Rusland wint. Dat is een zeer vereenvoudigde versie van de verhaallijn, maar genoeg voor een regime-vriendelijk narratief. Tolstoj was geen pacifist, maar een patriot. 

Culturele uitingen kunnen gevaarlijke ideeën bevatten, maar gevaarlijker is hoe die uit hun context worden getrokken in politieke situaties, zo lijkt de voorlopige conclusie van Archeologiya. Zelfs Tolstojaanse principes worden verdraaid tot oorlogsretoriek. In Rusland zelf is het nauwelijks meer mogelijk om kritisch te reflecteren op wat er gebeurt met de culturele geschiedenis, en dat stemt triest. 

Op deze manier slaagt Poetin erin de Russische cultuur te reduceren tot een betekenisloos vat van imperialistische grootheidswaanzin. Er is geen plaats meer voor nuance of context, en dat is zonde. Want zelfs Danila’s beroemde tekst klinkt in Brat minder serieus dan in het Rusland van nu. Danila zegt tegen Marilyn: ‘In oorlog laten Russen de eigen mensen niet in de steek.’ Maar Marilyn antwoordt: ‘Over welke oorlog heb je het? Ben je op je achterhoofd gevallen ofzo?’

Dit is een bijdrage van Sophie Polm, OVT-stagiair en masterstudent Russisch en Geschiedenis.