In 'Sander en de kloof' doet Sander Schimmelpenninck stevige uitspraken over de ongelijkheid in Nederland. Die is groter dan de meeste mensen denken, zegt hij, en schadelijker. Waar baseert hij dat op?
'Wanneer vermogensongelijkheid zich vertaalt in kansenongelijkheid, dan is dat automatisch problematisch.'
Er loopt een kloof door Nederland. De verdeling van het bezit is hier extreem scheef en daardoor zijn de kansen op een lang en gelukkig leven ook ongelijk verdeeld.
Maar we leven toch in een land waar gelijkheid hoog in het vaandel staat? Met allerlei sociale regelingen, en onderwijs en gezondheidszorg voor iedereen? Wie bereid is hard te werken, kan het toch maken hier? Niet om je te ontmoedigen, maar... die kloof is geen verzinsel.
'De meeste mensen in Nederland hebben een vermogen* van helemaal nul.'
Waarom is de vermogensongelijkheid in Nederland zo groot? Hebben de armen zo weinig of de rijken zo extreem veel? Allebei! De meeste Nederlanders hebben een vermogen van helemaal nul, hoor je Sander zeggen. Dat klopt niet helemaal. Maar blijf even hangen, want hij zit er echt niet ver naast.
Tot 2020 was het volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek namelijk wél zo dat de minst vermogende helft van Nederland in totaal minder dan nul euro aan vermogen had. Laat dat even op je inwerken. De gezamenlijke schulden van die pakweg 8,5 miljoen mensen waren dus groter dan hun vermogen.
Alleen: binnen die helft is het natuurlijk niet gelijk verdeeld. Er is nu (nou ja, dit zijn cijfers van 2020) een groep van ongeveer 1,2 miljoen huishoudens die in de schulden zitten, soms diep, en er zijn nog ruim een miljoen huishoudens met minder dan vijfduizend euro vermogen. Wil je zelf even in de cijfers neuzen, dan heeft het CBS deze tabel voor je. Kun je bijvoorbeeld ook zien hoeveel miljonairs er zijn. Hoewel dat eigenlijk een onderschatting is, maar daarover straks meer.
Als het over bezit gaat, betekent vermogen: de waarde van wat je hebt. Dat kan minder dan niets zijn, als je in de schulden zit. Maar let op, niet al je bezittingen worden meegeteld. De waarde van je huis wel, als dat jouw eigendom is, en aandelen enzo ook, maar je spullen tellen niet. Zelfs contant geld doet niet mee in statistieken over vermogen. Dus het gaat te ver om te zeggen dat iemand zonder vermogen helemaal niets bezit.
'Nederland heeft, volgens de Wereldbank, de hoogste vermogensongelijkheid ter wereld.'
Eerst het goede nieuws: Nederland is, als je naar statistieken over inkomens kijkt, een van de landen met de minste ongelijkheid. Hier incasseren de 20 procent mensen met het hoogste inkomen gemiddeld vier keer zo veel als de 20 procent met het laagste inkomen, terwijl dat verschil in de meeste landen groter is. De VS bijvoorbeeld: daar krijgt de ene groep ruim zestien keer zo veel als de andere.
Maar kijk je naar de Nederlandse vermogens, dan is het beeld totaal anders. Dan draaien we mee in de wereldtop: de bezittingen zijn nergens zo scheef verdeeld als hier. Economen geven voor zo'n vergelijking elk land een cijfer tussen de 0 en 1, de Wealth Gini coëfficient. Hoe hoger dat cijfer is, hoe groter de ongelijkheid. Nederland scoorde volgens het World Wealth Databook van Credit Suisse in 2019 als enige land ter wereld boven de 0,9. Het CBS komt met een lager getal, maar, schrijft geldblad Quote, dat onderschat de rijkdom van de miljonairs nogal. En dus ook de ongelijkheid.
Vermogensongelijkheid is een beetje een blinde vlek, niet alleen in Nederland, maar in de hele wereld. Naar de verdeling van inkomen wordt veel meer gekeken. Ga maar eens zoeken naar gegevens over vermogensongelijkheid. Je zult vooral sites over inkomensongelijkheid vinden.
'Bezit van aandelen, huizen en crypto's rendeert fantastisch de afgelopen jaren. Waardoor de kloof tussen arm en rijk alleen maar groter wordt.'
Waar loopt die kloof nu in Nederland? Grofweg kun je zeggen: aan de ene kant heb je de huizenbezitters met hun kinderen, aan de andere kant huurders en daklozen. Want weet je waarom het vermogen van de armste helft van Nederland nu net boven nul is uitgekomen? Door de sterk gestegen huizenprijzen.
Wie tien jaar geleden een gemiddeld huis kocht, telde daar zo’n 250.000 euro voor neer. Inmiddels is dat huis 438.000 euro waard geworden. Da’s dus zowat twee ton extra vermogen wat die huiseigenaar in de schoot geworpen heeft gekregen, zonder ervoor te werken. En belasting betalen over al dat binnengestroomde vermogen hoeft ook nauwelijks.
Maar ja, niet iedereen is huiseigenaar. Bij de armste helft van Nederland horen vooral veel bewoners van huurhuizen. En die zijn er niet op vooruitgegaan. De doorsnee huurder heeft een eigen vermogen van 2600 euro, net zo weinig als tien jaar geleden. En de doorsnee huizenbezitter? Die heeft, nog los van de overwaarde van zijn woning, 14 keer zo veel vermogen, becijferde het CBS.
Over die huizen praten we je nog verder bij, aan de hand van de tweede aflevering van Sander en de kloof. Hoe zit het met aandelen en crypto's? Die zijn inderdaad sterk in waarde toegenomen. Een gemiddelde vermogensgroei van 12 procent per jaar was de afgelopen tien jaar normaal, bij aandelen, en dat kwam grotendeels voor rekening van de laatste drie jaar. Bij sommige cryptomunten, zoals Bitcoin, is de winst nog veel groter geweest. Ten koste van de planeet, maar dat terzijde.
Corona raakt arme mensen harder. In allerlei opzichten, ook financieel. Daar heeft NPO Kennis een fijne story over. En de rijksten zijn de afgelopen twee jaar juist veel rijker geworden. Wereldwijd is de kloof gegroeid, kun je lezen in het World Inequality Report 2022. Wil je daar meer van weten, begin dan bij dit artikel van Business Insider. Ook in Nederland zijn de rijken veel rijker geworden; de vijfhonderd allerrijksten hadden in 2021 34 miljard euro meer dan een jaar eerder. Da's 68 miljoen per persoon.
'In Nederland is er niet zo zeer sprake van een 1 procent superrijken, maar meer van 10 procent best wel rijken.'
De rijkste 10 procent Nederlanders hebben ruim 60 procent van het totale private vermogen in handen. Da's extreem veel. Maar eerlijk is eerlijk, vijf jaar geleden was dat nog 70 procent, aldus het CBS. Oorzaak van dat verschil, daar is-ie weer: de stijging van de huizenprijzen. Op dezelfde pagina staat ook dat de top 1 procent in 2015 bijna een derde van al het vermogen had; in 2020 was dat gedaald naar 26 procent. Iets minder ongelijkheid dus, volgens het CBS, maar daar zijn dus vraagtekens bij te plaatsen.
Sowieso komen andere bronnen met iets andere cijfers*. Volgens de World Inequality Database bezit de rijkste 10 procent iets minder dan 50 procent van al het vermogen, de rijkste 1 procent 16,5 procent en is de armste 50 procent van het land nooit onder de 3 procent van al het vermogen gekomen, kijk maar.
Oh, misschien wil je nu weten hoe groot je vermogen moet zijn om jezelf tot die 1 procent rijkste Nederlanders te mogen rekenen. Dat was in 2019 2,2 miljoen euro, becijferde het CBS. Inmiddels is het ongetwijfeld veel meer, maar die cijfers zijn nog niet beschikbaar.
'Ik weet niet precies hoe de anderen het doen', zegt Peter Hein van Mulligen, hoofdeconoom van het CBS, 'maar in bijna alle landen wordt vermogen gemeten met enquêtes. En we weten dat mensen daarbij met name grote vermogens onderschatten.'
Het CBS gaat uit van fiscale gegevens. 'Natuurlijk mis je dan ook dingen, bijvoorbeeld crimineel verkregen geld en vermogen dat in buitenlandse belastingparadijzen gestald is. Toch kan ik me niet voorstellen dat iemand die ziet hoe Nederland erbij ligt, serieus kan denken dat de vermogensongelijkheid hier groter is dan in andere landen. Zeker niet als je pensioenvermogen in je overweging meeneemt. Dat telt niet in de vermogensstatistieken, maar het maakt in de praktijk wel veel uit.'
'Meer dan de helft van het totaal aan privévermogen is afkomstig uit erfenissen.'
Waar halen die rijken al dat geld vandaan? Het merendeel van het privévermogen in Nederland is niet afkomstig van werk, maar uit erfenissen en de vermogensgroei van dat geërfde kapitaal. Om met dat laatste te beginnen: net als schulden heeft kapitaal de neiging 'vanzelf' te groeien. Niet als je het op de bank zet, tegenwoordig, want dat levert - uniek in de geschiedenis - geen rente op. Maar investeer het in aandelen of vastgoed en het groeit min of meer vanzelf.
En dan die erfenissen. De gemiddelde overledene liet in 2019 127.700 euro na. Best een hoop geld, denk je dan. Maar de mediaan (dat is het middelste getal als je ze allemaal op een rijtje zet, de 'doorsnee erfenis') was slechts 27.700 euro. Wat zegt dat? Dat de meeste erfenissen laag waren, en dat het gemiddelde sterk omhoog wordt getrokken door de top.
'Nog nooit in de geschiedenis vond er zo'n grote vermogensoverdracht plaats als op dit moment gaande is tussen de babyboomers en de millennials, hun kinderen.'
In 2019 overleden iets meer dan 150.000 Nederlanders, net als vorige jaren. Hun nagelaten vermogen was 19,3 miljard euro. Maar er wordt ook veel tijdens het leven geschonken aan nakomelingen, met ongeveer dezelfde belastingtarieven. Volgens het CBS zijn erfenissen en schenkingen erg scheef verdeeld, maar toch concludeerde het bureau eind 2019 dat ze de ongelijkheid niet vergroten. Omdat de schenkers ouder en vermogender zijn dan de ontvangers. Tja, dat klopt natuurlijk. Maar vergroten ze de ongelijkheid tussen de leden van die jongere generatie? Reken maar.
'De meeste Nederlanders zijn tegen erfbelasting. Dat komt doordat ze niet goed weten hoe laag de tarieven zijn, en dat kleine vermogens vrijgesteld zijn'
Neemt de belastingdienst dan geen grote hap uit die erfenissen? Nou, nee. Een kind dat van z'n ouders erft, betaalt daar veel minder belasting over dan over zijn inkomen uit werk. Over de eerste 21.559 euro niets, over ruim een ton daarboven 10 procent, en van de rest roomt de belastingdienst 20 procent af.
En er is nog iets. Erf je bedrijfseigendom, dan hoef je daar weinig of zelfs helemaal geen belasting over te betalen. Het is een regeling uit 2009 die vooral de rijkste Nederlanders in de kaart speelt. Onnodig, oneerlijk en peperduur voor de staat, schreven belastingambtenaren destijds in een advies.
Kortom: als je veel geld in de familie hebt, en dat voor je laat werken, is die erfbelasting geen grote aderlating. Dan kun je, zoals in de familie van Sander Schimmelpenninck is gebeurd, generaties lang rijk blijven zonder ook maar een dag te werken. Zelf vindt hij dat maar niks, lees je in dit interview van Vice.