In ons sterk gecultiveerde landschap is steeds minder plek voor bijen en andere insecten. De heuse ‘massasterfte’ van insecten in Europa kan leiden tot het omvallen van onze ecosystemen. Dit kunstinitiatief wil ons hiervan bewust maken.

Niet een vliegje in je oog of mond, maar de eikenprocessierups is de nieuwe overlastgever op het platteland. En dat allemaal vanwege de massasterfte van insecten: doordat de natuurlijke vijanden van de processierups verdwenen, kon de rups beginnen aan een ongekende opmars.

Waarom is dit, behalve ongemakkelijk, een groot probleem? Het korte antwoord: omdat insecten een onmisbare schakel zijn in onze ecosystemen. Ecosystemen waarvan wij weer afhankelijk zijn voor ons voedsel, water en zuurstof. Insecten zorgen voor bestuiving van bloemen, afbraak van dode planten en dieren en de verspreiding van zaden. Verder zijn insecten weer voedsel voor andere dieren, zoals vogels. De sterfte van insecten brengt, kortom, het voortbestaan van onze ecosystemen in gevaar, en daarmee ook het voortbestaan van de mensheid.

steeds minder plek voor insecten

Volgens Duits-Nederlands onderzoek uit 2017 is de insectenpopulatie met 75 procent afgenomen. Hoe dat komt? Met name door een aantal factoren in het landgebruik die elkaar versterken: grootschalige mono-culturele landbouw gepaard met het intensieve gebruik van pesticiden, versnippering van het landschap, een grote stikstofdispositie, en de Nederlandse ‘maaidrift’, waardoor bloemen en planten in bermen worden weggemaaid voor een ‘net’ aanzicht. 

In dit sterk gecultiveerde – en volgens sommigen ‘vergiftigde’ – Nederlandse  landschap is er steeds minder plek voor bijen en andere insecten. Ondanks vele pogingen om het gebruik van pesticiden aan banden te leggen via de nationale en Europese politiek blijkt er een lobby telkens weer in staat de pesticiden in Europa toe te laten.

© vpro

Terwijl wetenschappers hierover de noodklok luiden, lijkt de politiek niet in staat deze ecologische ramp te voorkomen. Wat kunnen we doen?

Beeldend kunstenaar en activist Hans Kalliwoda vindt dat we burgers ‘bottom-up’ bewust moeten maken van deze dreigende ramp en moeten zorgen dat we weer voeling krijgen met de natuur. ‘Dan zullen mensen zich actiever gaan inzetten voor het behoud van onze ecosystemen’, aldus de van oorsprong Duitse Kalliwoda.

Al twintig jaar legt Kalliwoda zich toe op kunst die mensen bewust moet maken van het duurzaamheidsvraagstuk. Zijn nieuwste project is de ‘BijenTotem voor Refubees’, een netwerk van totempalen in de grote stad waarin een cruciale schakel in ons ecosysteem kan overleven: de wilde bij. 

Hoe werkt dit ‘bottom-up’-initiatief, en hoe kan het bijdragen aan herstel van onze ecosystemen? Een gesprek met een geëngageerde kunstenaar over verbinding met de natuur, het voorkomen van een ecologische ramp en het heft in eigen handen nemen.

'de stad moet een natuurreservaat worden waar de bij naartoe kan vluchten'

de wilde bij is een vluchteling

De BijenTotem is ontstaan vanuit de idee dat er in de stad een veilig toevluchtsoord moet zijn voor de wilde bij. Hans Kalliwoda legt uit: ‘De bij vormt de basis van ons ecosysteem. Als de bij verdwijnt, valt het hele ecosysteem om als een dominosteen. Zolang de bij op het platteland blijft uitsterven, moeten wij van de stad een ‘natuurreservaat’ maken waar de bij naartoe kan vluchten.’ 

Volgens Kalliwoda moeten we de bij dan ook zien als een vluchteling: ‘De bij is een ‘Refubee’, die net als menselijke vluchtelingen voedsel en huisvesting nodig heeft.’

Kalliwoda ontwierp daarom een totempaal met bloemen die wilde bijen aantrekken. De eerste vier pilots van de BijenTotem worden geplaatst in Amsterdam, maar Kalliwoda’s ambitie is dat meerdere steden in Nederland, Europa en zelfs de hele wereld zich aansluiten bij dit project. ‘Bijensterfte is namelijk een wereldwijd probleem’, waarschuwt Kalliwoda.

'als de bij verdwijnt, valt het hele ecosysteem om als een dominosteen'

samenwerken met de buurt

Voor elke wilde bijensoort wordt een eigen totem met specifieke bloemen ingericht. Dit gebeurt in samenspraak met de buurt, aldus de kunstenaar: ‘Voordat een totem geplaatst wordt, zorg ik dat er steun is voor het project in de buurt. Dit doe ik door de bewoners een zogenaamd 'bijenconvenant' te laten tekenen. Hiermee gaan de bewoners akkoord met het verzorgen van de bijen en worden ze aangespoord om ook op hun balkons en in hun tuinen bloemen te planten die goed zijn voor bijen.' Daarnaast kunnen bewoners via een QR-code op een stoeptegel zien welke verzorging en planten goed zijn voor de bij.

de oplossing ligt bij de burger

Wat dertig jaar aan klimaatonderhandelingen laat zien, is dat het voor de politiek lastig is om tot effectief beleid te komen. Hoe doorbreken we deze impasse? ‘Van de politiek moeten we het niet hebben,' zegt Kalliwoda. ‘De tijd is rijp voor burgers om zélf met oplossingen te komen.’ 

Kalliwoda ziet de BijenTotem ook nadrukkelijk in deze traditie, als een ‘bottom-up’-project die burgers aanzet tot actie om onze ecosystemen te herstellen en het klimaat- en duurzaamheidsvraagstuk aan te pakken.

Kalliwoda: ‘Bij beleidsmakers gaat het altijd over geld, maar het voortbestaan van onze ecosystemen is priceless,’ benadrukt hij. ‘We staan aan de vooravond van een massa-extinctie, het kan niet langer zo doorgaan. Nu de verandering niet van boven komt, moet het van onderop komen. Wij burgers moeten het heft in eigen handen nemen en een nieuwe toekomst creëren.’

de totempaal als verbinder van de gemeenschap

Burgers die gezamenlijk opkomen voor de natuur en het voortbestaan van de mensheid? Het klinkt als een mooie toekomst. Maar hoe dragen de BijenTotems hieraan bij? Kalliwoda, die ook promotieonderzoek heeft gedaan naar de relatie tussen mens, natuur en duurzaamheid aan de Universiteit Leiden, benadrukt het belang van sociale cohesie in de samenleving om dit grote probleem op te kunnen lossen.

We moeten eerst, stelt hij, onze gemeenschap herstellen, die we door de effecten van individualisering en kapitalisme zijn kwijtgeraakt. En jawel: totempalen kunnen hierbij helpen.

Kalliwoda: ‘Een totempaal is een eeuwenoud concept dat voor een gevoel van gemeenschap zorgt. Door deze totempalen in de publieke ruimte te plaatsen en de bewoners van de buurt verantwoordelijkheid te geven voor de verzorging van de bijen in de paal, krijgt de totem een ceremoniële functie.’

Hij vervolgt: ‘Het verzorgen van de bijen maakt mensen bewust van wat er nodig is om gezonde ecosystemen in stand te houden, wat een katalysator moet zijn voor verdere collectieve actie. Collectieve bewustwording en actie is de sleutel tot succes, willen we het tij keren in de strijd tegen massa-extinctie en klimaatverandering’, aldus Kalliwoda.

de kracht van kunst en verbeelding

‘Nee, de BijenTotem is niet dé oplossing voor het probleem. Maar het zou wel het begin kunnen zijn van een bredere sociale beweging’, legt de kunstenaar uit. ‘Binnen deze sociale beweging zijn kunstenaars en andere artiesten van cruciaal belang. Zij moeten bewustzijn creëren over de ramp die ons te wachten staat. We kunnen ons door middel van kunst een andere wereld inbeelden, een verbeeldingskracht die wetenschap niet altijd heeft. Maatschappelijk geëngageerde kunst moet laagdrempelig zijn, zodat het iedereen kan inspireren, emanciperen en, belangrijker nog: laten participeren.’