Veel jongeren voelen zich genaaid door het systeem. Onder het motto ‘alles moet beter’ eisen zij radicale verandering. Is het communisme terug van weggeweest?
Veerle Klok - 07 Januari 2022 - Illustratie: Job Claassen
Na de val van de Berlijnse muur leek de kous af voor het communisme wereldwijd. Toch grijpt een groeiend aantal mensen, vooral jongeren, naar communistische of socialistische theorieën om de problemen van vandaag de dag te duiden. Oplossing voor de woningcrisis? Onteigenen en collectiviseren. Oplossing voor armoede? De rijken laten betalen en een universeel basisinkomen.
Zo werd het boek Kapitaal en ideologie een tijdje terug een bestseller. Hierin stelt Thomas Piketty voor om jongeren ruim een ton te schenken en erfbelastingen gigantisch te verhogen. En vorig jaar werd BIJ1 ons parlement ingestemd. Een kleine, nieuwe partij die radicaal voor gelijkwaardigheid strijdt. Socialistisch gedachtegoed wint in Nederland aan terrein.
Weerstand is er niettemin. SP royeert leden uit hun voormalige jongerenbeweging ROOD, omdat ze lid zijn van communistische groepen. Later belanden de jongeren in de systemen van de AIVD gericht op terrorismebestrijding.
Ook in veel complottheorieën is het communisme springlevend. De Great Reset van het World Economic Forum zou bedoeld zijn om ieders bezit af te nemen en een nieuwe communistische, totalitaire superstaat af te dwingen. Dit soort complottheorieën presenteren het communisme als het grootste gevaar voor de vrije samenleving die wij nu kennen.
Gebrekkig kapitalisme
Toch zien velen communistische theorie als mogelijke oplossing voor veel problemen van nu. Cultuurfilosoof Thijs Lijster schreef er een boek over. In Verenigt U! Arbeid in de 21e eeuw kijkt hij met het originele Communistisch Manifest in zijn achterhoofd naar het heden. Wat zouden Marx en Engels, de grondleggers van het communisme, zeggen over de problemen van 2021?
‘Steeds meer mensen zien dat de alledaagse problemen met elkaar samenhangen,’ zegt Lijster. ‘De woningnood, de klimaatcrisis, tekorten in het onderwijs, maar ook racisme… Alles komt voort uit hetzelfde systeem dat draait op exploitatie en marktwerking. Het kapitalisme staat centraal in veel van al deze problemen.’
Vooral jongeren voelen het: dit systeem is zowel economisch als ecologisch niet duurzaam. Het kapitalisme werkt niet zo goed voor jongeren als voor de generaties boven hen. Er moet nagedacht worden over andere systemen en zo komen ze al gauw bij Marx terecht, die als een van de eersten fundamentele kritiek leverde op het kapitalisme. Jongeren zien misschien als eerste nieuwe generatie de theorieën over communisme los van de gruweldaden die in de naam van het communisme zijn uitgevoerd.
‘Ga een generatie terug en er rust een soort banvloek op het communisme,’ zegt Lijster. ‘Voor velen staat het communisme gelijk aan massamoord en autoritaire regimes.’ Volgens Lijster is het dan ook geen kwestie van het verdedigen van Stalin of het goedpraten van de gruwelen van communisme in het verleden, maar wel een kwestie van leren van de fouten en met een open blik kijken naar de theorie. ‘We moeten nadenken over alternatieve systemen, anders dan kapitalisme. Dat zou het socialisme kunnen zijn, maar dan moeten we ons wel verenigen.’
We zijn allemaal een beetje kapitalist
Maar wie moeten zich dan verenigen? Volgens Lijster is dat niet zo duidelijk als in 1848. Toen schreven Marx en Engels: ‘Proletariërs aller landen: verenigt u!’ Het proletariaat was de (industriële) arbeidersklasse, de klasse zonder bezit. In de context van de industriële revolutie was het een vrij homogene groep van arme fabrieksarbeiders die zich zouden verenigen tegen de bezittende, kapitalistische klasse (de bourgeoisie).
Die tweedeling is anno 2021 minder vanzelfsprekend. Een journalist met een eigen laptop bezit zelf productiemiddelen: de laptop. In 2021 werkt echt niet de hele arbeidersklasse in fabrieken. ‘In zekere zin zijn we allemaal een beetje kapitalist geworden,’ zegt Lijster. ‘In ieder geval de westerse wereld waar we, gewild of ongewild, via pensioenfondsen of spaarrekeningen investeren in productie.’
Wat verbindt de hedendaagse arbeidersklasse? Lijster ging op zoek en vond: onzekerheid.
Het proletariaat van nu
Er is een groeiende groep mensen die niet zeker is of ze volgende maand nog geld verdienen. Denk aan creatieve ZZP’ers, fietsbezorgers van Deliveroo of horecapersoneel met flex- of nulurencontracten. Maar ook gastarbeiders uit Polen, fabrieksmedewerkers in Bangladesh, de Nederlandse thuiszorg en eigenlijk iedereen zonder een vast contract of aandelen. Lijster schrijft: ‘de permanente onzekerheid van de bevolking is gunstig voor de heersende klasse, omdat werknemers bereid zijn te werken voor minder geld en anderen zien als concurrent in plaats van lotgenoot.’
De nieuwe arbeidersklasse wordt ook wel het ‘precariaat’ genoemd, van precair: de kwetsbare klasse. Het precariaat is omvangrijk, divers en zich vaak niet bewust van zijn eigen klasse. Ze zien andere precairen als versterking van hun onzekerheid; als bedreiging. Volgens Lijster spinnen populistische en rechts-conservatieve politici hier hun garen bij, want je wijst makkelijker een asielzoeker aan als bedreiging voor de werkgelegenheid, dan flitskapitaal of een flexcontract.
Wat er ontbreekt, is klassenbewustzijn. Het besef dat het flexcontract van de westerse horecamedewerker niet de schuld is van de arbeidsmigrant, maar dat beiden worden uitgebuit.
Een groot verlangen naar zekerheid
Er ligt een verantwoordelijkheid voor de linkse partijen om ook rechts-nationalistische stemmers bewust te maken van de klasse waarin zij zitten, meent Lijster. ‘Het is de angst of er wel voor je gezorgd gaat worden en of je wel in je levensonderhoud kunt voorzien. Dat geldt voor zowel links als nationalistisch rechts.’ Bij links gaat het over een gelijke economische verdeling tussen boven- en onderklasse. Bij nationalistisch rechts gaat het over opgenomen worden in een veilige nationale gemeenschap. ‘Het komt beide neer op een verlangen naar zekerheid.’
Belangrijk is volgens Lijster ook dat linkse partijen zien dat woorden als ‘vrijheid’ en ‘democratie’ zijn gekaapt door partijen als de VVD: want hoe democratisch is een land waarin de elite zoveel macht heeft? En hoe vrij zijn we als een deel van de samenleving geknecht is door de uitbuiting van anderen?
Uiteindelijk gaat het er volgens Lijster om dat zowel links als nationalistisch rechts inziet dat vooral de economische elite en de heersende macht profiteren van dit systeem. Een systeem dat steeds minder zekerheid biedt, rijkdom meer beloont dan arbeid en daardoor alleen maar ongelijker wordt.
Tijd voor een revolutie?!
Een systeemverandering is nodig, maar hoe? Blijven we praten en polderen of moeten we met de hooivorken naar Den Haag? ‘Als je kijkt naar de klimaatcatastrofe is er inderdaad niets minder dan een revolutie nodig. Maar tegelijkertijd lijken we daar verder dan ooit vandaan. Bovendien zijn mensen wereldwijd afhankelijk van de infrastructuur van het kapitalisme. Het plotseling stopzetten of ontmantelen daarvan zou vandaag de dag een humanitaire ramp betekenen,’ geeft Lijster toe.
Daarnaast is de macht tegenwoordig niet gecentreerd zoals vroeger bij het Winterpaleis in Rusland, het toneel voor de communistische Oktoberrevolutie in 1917. Je hebt tegenwoordig niet zomaar ‘de macht’ op het moment dat je het Parlement hebt, zo stelt Lijster. ‘Ik moet gelijk denken aan de bestorming van het Capitool… Dan zit je met je bizon-hoed in The Oval Office, en dan?’ De macht is in de westerse wereld als een soort netwerk verdeeld: inderdaad het parlement, maar ook de EU, de lobbygroepen en de multinationals bezitten veel macht. Met een bestorming ben je er nog niet.
Een revolutie is volgens Lijster - wellicht tot teleurstelling van veel jongeren - dus niet de beste optie. Volgens Lijster moeten we ons verenigen en terrein uitbouwen. Minder kapitalisme, meer sociale zekerheid, meer socialisme. Inderdaad, een democratisch socialisme dus. Wel moeten we de ideeën van het communisme niet schuwen, zegt Lijster. Het waren immers Marx en Engels die aan het eind van het Manifest al een paar concrete maatregelen beschreven die nog altijd actueel zijn.
Progressieve belasting, de afschaffing van het erfrecht, het collectiviseren van banken en grondeigendom en gratis onderwijs. In 2021 zou Lijster eraan toevoegen: een betekenisvol leven met zekerheid van wonen op een leefbare planeet, waar je niet wordt achtergesteld op grond van wie je bent of waar je vandaan komt. Kortom, een zowel politiek-economische als culturele verandering. ‘We hebben veel terrein te winnen.’
Socialisme, communisme of sociaaldemocratie
Socialisme en communisme hebben geen eenduidige betekenis en worden vaak door elkaar gebruikt. Om het simpel te houden: socialisme en communisme hebben als kernconcept een collectief eigendom van productiemiddelen. Alles is van iedereen, burgers zijn gelijk en sociale rechtvaardigheid en solidariteit staan hoog in het vaandel.
Socialisme kan worden gezien als parapluterm waar o.a. communisme, Marxisme en sociaaldemocratie verschillende sub-ideologieën van zijn.