Op het eerste gezicht lijkt het niet echt een schrikbarend aantal op een bevolking van zestien miljoen mensen. Toch is er sprake van een alarmerende aanwas van sympathisanten van extreemrechts gedachtegoed. In de vorige twee monitorrapportages (1999 en 2003) bleef het aantal leden van extreemrechtse organisaties nagenoeg gelijk met een totaal van 650. De groei van het aantal leden naar 1060 kan daarom substantieel genoemd worden.
Extreemrechtse uitingen en organisaties waren na de oorlog een tijd lang taboe. Pas in de jaren zestig en zeventig lijkt het gedachtegoed onder kleine groeperingen van de bevolking post te vatten. De geschiedenis van extreemrechtse partijen in Nederland kenmerkt zich door in- en externe conflicten, afsplitsingen, opheffingen en doorstartacties. Van Donselaar en Rodrigues (onderzoekers van de 'Racisme en Extreemrechts monitoren') noemen het aanpassingsdilemma als belangrijkste oorzaak van de onderlinge geschillen tussen de extreemrechtse partijen. De voortrekkers van deze partijen balanceren tussen justitiële verboden enerzijds en behoefte aan radicalisering van de eigen achterban anderzijds. Om succesvol te zijn moeten aan beide zijden grenzen verlegd worden.
==Jaren '70
Begin jaren zeventig wordt de Nederlandse Volks Unie (NVU) opgericht. De belangrijkste thema's van de partij zijn het verkrijgen van eerherstel van oorlogsmisdadigers en het samentrekken van Nederland en Vlaanderen. Al snel afficheert de partij zich ook met Nationaal Socialistisch en neonazistisch gedachtegoed. Dit leidt tot meerdere confrontaties met justitie.
==Jaren '80
In 1979 wordt de Centrumpartij (CP) opgericht als afsplitsing van de NVU. De partij distantieert zich van de nationaal socialistische ideeën van haar moederpartij, maar houdt er wel xenofobe en racistische gedachten op na. Het wil bijvoorbeeld de banden aanhalen met het 'blanke Zuid-Afrika'. Onder leiding van Hans Janmaat weet de CP bij de Tweede Kamerverkiezingen van 1982 een zetel te bemachtigen. Dit is de eerste keer sinds de Tweede Wereldoorlog dat een extreemrechtse partij een zetel in het parlement heeft.
Vrijwel direct na de verkiezingen breekt binnen de partij grote onenigheid uit over hoe radicaal de standpunten van de CP moeten zijn. In 1984 leiden de meningsverschillen tot het aftreden van Hans Janmaat als voorzitter van de partij. Datzelfde jaar nog wordt hij door de partij geroyeerd. Hij houdt zijn zetel in de Tweede Kamer op persoonlijke titel en neemt een groot deel van de CP-aanhang mee naar zijn gematigder partij: de Centrum Democraten (CD).
Beide partijen doen mee aan de Tweede Kamerverkiezingen van 1986, geen van beiden weet de kiesdrempel te behalen. Na een mislukte verzoeningspoging met de CD, gaat de CP in 1986 failliet. Het maakt een doorstart onder de noemer CP86. Bij de Tweede Kamerverkiezingen van 1989 halen de Centrum Democraten wel een zetel en daarmee keert Janmaat terug in het parlement. De Centrumpartij haalt opnieuw geen zetel.
==Jaren '90
Na de verkiezingswinst van 1989 lijkt het de CD redelijk voor de wind te gaan. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1990 verovert de partij 11 zetels. Hierna begint de CD wat steviger voor de dag te komen en wilder om zich heen te slaan. Een bekende uitspraak uit deze tijd van partijvoorzitter Janmaat over minister van Justitie Ernst Hirsch-Ballin is dat deze "geen hoge functie mag bekleden, want hij is van joodse komaf". Hier beginnen de aanvaringen van CD-leden met Justitie, dat nu leden begint te vervolgen wegens racisme. Ook zegt hij bij de dood van PvdA-minister Ien Dales dat hij daar "blij" mee is, omdat ze te allen tijde de CD aanviel.
Het kabinet-Lubbers III en de Tweede Kamer reageren door Janmaat en de zijnen volledig te negeren. Hierdoor kan Janmaat echter opkloppen hoe hij buitengesloten wordt en zijn standpunten ("gedragen door de meerderheid van het volk", zoals hij claimt) niet tot beleid kan maken. Dit terwijl de CD niet of nauwelijks beleidsvoorstellen doet in de Tweede Kamer. Het resultaat is dat bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1994 de partij 77 zetels haalt. Het lijkt alsof de CD ook een monsterzege zal halen in de Kamerverkiezingen van dat jaar; de peilingen wijzen op zes tot acht zetels. Deze voorspelling komt niet uit: de CD blijft op drie zetels steken.
In 1996 wordt Janmaat veroordeeld wegens racisme. Electoraal doet de partij het ook steeds minder goed. In 1998 haalt de partij geen zetel meer en verdwijnt de CD uit de Tweede Kamer.
Intussen doet CP'86 het een stuk minder goed. Ze halen geen Kamerzetels meer bij de verkiezingen en komen keer op keer met justitie in aanraking door racistische uitlatingen en geweldsdelicten. In 1995 wordt het gehele partijbestuur vervolgd wegens racistische uitlatingen. Het OM maakt er werk van dat CP'86 niet meer als partij wordt aangemerkt, maar als criminele organisatie. In 1997 wordt de partij veroordeeld als criminele organisatie die zich stelselmatig schuldig maakt aan het aanzetten tot vreemdelingenhaat. Naar aanleiding hiervan wordt in 1998 op aanwijzing van de minister van Justitie een verbod op en een ontbinding van de partij gevorderd. De rechtbank volgt dit advies en datzelfde jaar wordt de partij ontbonden. Het grootste deel van de aanhang stapt over naar de eerder dat jaar opgerichte Nieuwe Nationale Partij (NNP).
De NVU heeft sinds de jaren zeventig weinig bereikt. In 1996 wordt de slapende partij nieuw leven ingeblazen door Constant Kusters en Eite Homan.
==Jaren '00
De aanslagen op het WTC op 11 september 2001, de moord op Pim Fortuyn 6 mei 2002 en de moord op Theo van Gogh 2 november 2004, hebben enorme gevolgen gehad voor het politieke klimaat in Nederland. Uitspraken waar Janmaat en Kusters in de jaren negentig nog voor vervolgd werden, kunnen nu openlijk worden gezegd door politici in de Tweede Kamer en in de media. Een deel van het voorheen als extreemrechts betitelde gedachtegoed is nu gemeengoed geworden. Maar dit heeft niet direct een groei van de bestaande extreemrechtse partijen tot gevolg.
Met het overlijden van Hans Janmaat in 2002 verliezen de Centrum-Democraten hun gezicht. Sindsdien wordt er weinig meer van de partij vernomen.
De NVU boekt wel een aantal successen. De gematigde koers van NVU-voorman Constant Kusters levert de partij een overwinning in een rechtzaak tegen de Duits-Nederlandse grensgemeente Kerkrade op. De NVU vroeg voor het voorjaar 2001 een demonstratievergunning aan in de gemeente. De burgemeester van Kerkrade verbood de extreem-rechtse demonstratie en de antifascistische tegendemonstratie op grond van de vrees dat de openbare orde ernstig zou worden verstoord. Kusters stapte vervolgens naar de rechter waar een verassende uitspraak volgde: naar het oordeel van de rechter had de burgemeester te snel naar het uiterste middel -het verbod- gegrepen en had hij intensiever moeten nagaan of er geen alternatieven voorhanden waren. De uitspraak was verrassend omdat in alle voorgaande gevallen -sinds 1945- het verbod van extreem-rechtse manifestaties door de rechter was bekrachtigd.
De burgemeester van Kerkrade werd dus gedwongen de demonstratie te laten doorgaan en in goede banen te leiden. Dat gebeurde ook en de demonstratie op 24 maart zelf had een redelijk rustig verloop. Achteraf bezien vormde 'Kerkrade' een keerpunt in de demonstratievrijheid van extreem-rechtse organisaties. Nadien zijn preventieve demonstratieverboden vrijwel altijd aangevochten en met succes.
Toch werd de gematigde koers van Kusters lang niet door de gehele achterban omhelsd. De uiterst bescheiden verkiezingsresultaten van de NVU in 2002 en het vertrek van oud-NVU'er Joop Glimmerveen uit de partij, waren koren op de molen van tegenstanders van de consensuspolitiek en de interne spanningen waren medio 2003 hoog opgelopen. Er moest dringend wat gebeuren. Eind oktober 2003 besloot het bestuur van de NVU om met onmiddellijke ingang 'een duidelijk anti-zionistische koers er op na te houden'. In november werd dit besluit als 'Officiële verklaring van
de NVU betreffende anti-zionisme' gepost op het extreem-rechtse webforum Stormfront. De verklaring is een openlijke aanval op de 'pro-zionistische' houding van politieke groepjes zoals de NNP en Nieuw Rechts.
De Nieuwe Nationale Partij (NNP) boekt bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2002 een teleurstellend resultaat. Alleen in de Rotterdamse deelraad Feijenoord weet de partij twee zetels te bemachtigen. Florens van der Kooi en Jan Teijn worden deelraadsleden voor de NNP, maar al binnen korte tijd ontstaat er onenigheid tussen de twee. Als een aantal extreemrechtse partijen zich op 11 september verzamelen voor een demonstratieve optocht ter herdenking van de slachtoffers van de terroristische aanslagen in de VS, blijkt zich tevens een groepje militanten van de Joodse Defensie Liga (JDL) aan te sluiten, ter beveiliging van de optocht. Dit schiet een groot deel van de betogers, en zeker de aanhang van de NNP, in het verkeerde keelgat. Samenwerking met 'de Joden' is voor hen volstrekt onverteerbaar. Van der Kooi is echter niet tegen deelname van de JDL, waarop Teijn de NNP verlaat. Hij doet echter geen afstand van zijn zetel in de deelraad. Samen met een andere oud-NNP'er, Virginia Kapic, richt hij een nieuwe partij op, de Nationale Alliantie (NA). Een substantieel deel van het NNP-kader maakt de overstap naar de nieuwe partij.
Door de gebeurtenissen rond de demonstratie op 11 september zijn zowel de NVU en de NA zich fel gaan afzetten tegen de 'pro-zionistische koers' van zowel de NP als van Nieuw Rechts. 'Pro-zionisme' en 'anti-zionisme' zijn in het Nederlandse extreemrechtse mozaïek splijtzwammen geworden.
Ondanks organisatorische instabiliteit heeft de NA zich met naar schatting 150 leden in korte tijd opgewerkt naar de tweede plaats op de lijst van de vier actieve extreemrechtse partijen (de NVU, de NNP, de NA en Nieuw Rechts). Van deze vier is de Nationale Alliantie tevens verreweg de meest (openlijk) radicale.
Nieuw Rechts is met 700 leden in 2004 de grootste extreemrechtse partij. In mei 2003 wordt de partij opgericht door Michiel Smith. Nieuw Rechts kwalificeert zich als een partij 'die opkomt voor de belangen van het Nederlandse volk en vecht voor behoud van de Nederlandse cultuur'. De partij, zo valt op de website te lezen, wil meer concreet nationale trots stimuleren, door onder andere het verplicht zingen van volkslied op scholen, herinvoering van de dagsluiting op televisie en radio en meer aandacht voor de vaderlandse geschiedenis op scholen. Verder is Nieuw Rechts voor een totale sluiting grenzen voor economische asielzoekers en het aan banden leggen van gezinshereniging. Remigratie dient actief te worden bevorderd. Criminaliteit moet keihard worden aangepakt, zo meent Nieuw Rechts en de doodstraf moet weer worden ingevoerd.
Uit de zesde Racisme en Geweld Monitor:
==Verkiezingsresultaten extreem-rechtse groeperingen bij landelijke verkiezingen, 1992-2004
Jaar Verkiezingen Percentage Zetels
1982 Tweede Kamer 0,8 1
1984 Europees Parlement 2,5 -
1986 Tweede Kamer 0,5 -
1989 Tweede Kamer 0,9 1
1989 Europees Parlement 0,8 -
1994 Tweede Kamer 2,9 3
1994 Europees Parlement 1,0 -
1998 Tweede Kamer 0,6 -
1999 Europees Parlement 0,5 -
2002 Tweede Kamer - -
2004 Europees Parlement 0,3 -
1982 en 1984: Centrumpartij (lijstaanvoerder Janmaat)
1986: Centrumpartij 0,4% en Centrumdemocraten (lijstaanvoerder Janmaat) 0,1%
1989: Centrumdemocraten (lijstaanvoerder Janmaat)
1994: Tweede Kamer, CD (lijstaanvoerder Janmaat) 2,5% en CP'86 0,4%
1994: Europees Parlement, CD (lijstaanvoerder Janmaat) 1%
1998: Centrumdemocraten (lijstaanvoerder Janmaat)
1999: CD/Conservatieve Democraten
2002: geen deelname van een extreem-rechtse partij
2004: Nieuw Rechts (lijstaanvoerder Smit)
==Ledental en actieve kern van extreemrechtse groeperingen, oktober 2004
Er wordt onderscheid gemaakt tussen twee categorieën: extreemrechtse politieke partijen en extreem-rechtse organisaties. Van de aanhang van deze groeperingen is een
schatting gemaakt in oktober 2004.
Groeperingen, Aantal leden, aanhangers Actieve kern
Politieke partijen
Nederlandse Volks-Unie, 80, 10
Nieuwe Nationale Partij, 50, 5
Nationale Alliantie, 150, 20
Nieuw Rechts, 700, 30
Extreem-rechtse organisaties
Voorpost/Nationale Beweging, 40, 10
Neonazigroepen, 40, 15
Totaal
Leden: plusminus 1060
Aktief: plusminus 90
In de twee vorige monitorrapportages werd vermeld dat het totaal aantal activisten per saldo ongeveer gelijk was gebleven: het ging om ongeveer 650 personen. Tijdens de afgelopen periode is dit aantal fors toegenomen: de schattingen komen uit op een getal boven de duizend. Deze groei is hoofdzakelijk toe te schrijven aan het ledental van Nieuw Rechts.
De bronnen die gebruikt zijn voor dit artikel kunt u vinden in het rechtermenu