Gideon Levy is regisseur van ‘Lockerbie revisited’, waarin hij op zoek gaat naar antwoorden over de rammelende bewijslast in de geruchtmakende Lockerbie-zaak. De regisseur over zijn fascinatie met de Lockerbie-zaak en zijn motivatie als journalist om de vreemde gang van zaken aan de kaak te stellen.
1988, Lockerbie, Schotland
In 1988 ontplofte een passagiersvliegtuig boven het plaatsje Lockerbie in Schotland. De FBI, CIA en de Schotse politie werkten samen aan het onderzoek naar de verantwoordelijken voor deze bomaanslag. Jaren later werd de Libische geheim agent Abdelbasset al-Megrahi tot levenslang veroordeeld. Er waren echter vele twijfels over de gang van zaken en na een lang onderzoek besloot een Schotse herzieningscommissie dat er mogelijk geknoeid is met bewijsmateriaal en de zaak moet worden heropend. Het lijkt erop dat het proces gemanipuleerd was door de CIA en FBI. Deze week begint het hoger beroep waarin de schuld van Megrahi nog eens wordt onderzocht.
Het moment van de aanslag was niet direct de aanleiding voor Gideon Levy om zich met de Lockerbie-zaak bezig te houden. De programmamaker raakte geïntrigeerd door de zaak toen hij hoorde dat de nabestaanden van de slachtoffers tien miljoen dollar smartengeld kregen van Libië. ‘Ik stelde me de situatie voor dat je iemand verloren hebt en dan zo’n som geld krijgt. En daar zit je dan in je mooie huis, met je dure spulletjes. Maar je dierbare krijg je er natuurlijk niet mee terug.’
Het witwassen van een regime
Gideon Levy verdiepte zich in de regeling rond het smartengeld. Het bleek vooral een politiek ingegeven besluit te zijn. Het bedrag van tien miljoen dollar per slachtoffer wordt in delen uitgekeerd: een deel wanneer de sancties tegen Libië worden opgeheven, een deel als Libië van de lijst van terroristische landen wordt afgehaald, enzovoorts. De nabestaanden en het smartengeld was de focus van Gideon Levy’s eerste film over deze affaire, ‘Lockerbie, het witwassen van een regime’. Een film over de vreemde werkelijkheid van internationale politieke betrekkingen, vertelt door het verhaal van gewone mensen.
Toen Gideon Levy ging praten met de slachtoffers, stuitte hij al snel op de controverses rond de Lockerbiezaak. Sommige van de nabestaanden waren tijdens de rechtszaak gaan twijfelen aan de betrokkenheid van de Libiërs. Gideon Levy kwam in contact met Ian Ferguson, een onderzoeksjournalist die zich had verdiept in de zaak en het boek “Cover-up of Convenience: The Hidden Scandal of Lockerbie" had geschreven. Sindsdien wilde hij verder met dit verhaal.
“Het werd me steeds duidelijker dat die zaak politiek geïnspireerd was en dat het er niet om ging een schuldige te berechten. De Lockerbiezaak is een voorbeeld van die momenten in de geschiedenis die mensen blijven fascineren. Er zijn ook een enorme ladingen boeken en films over verschenen. Daar zitten ook hele slechte dingen bij waarbij je denkt: 'mijn god, waar gaat dit over, wat een sensatie'. Maar er zijn ook veel goeie dingen gemaakt en al die mensen die zich gaan verdiepen in die zaak vinden iets nieuws. Als je je in het verhaal verdiept zijn er veel tegenstrijdigheden. Betrokkenen die elkaar tegenspreken, het verhaal dat verandert. Je krijgt sterk het gevoel: dit kan niet, het klopt niet. Aan de andere kant is het misschien wel weer hoopgevend dat ze blijkbaar niet een duidelijk verhaal met elkaar hebben afgesproken.”
De arrogantie van de macht
Gideon Levy hoopt dat zijn film wat teweeg brengt bij de politiek. Afgelopen donderdag was er een vertoning van ‘Lockerbie revisited’ in het Schotse parlement, een spannend moment. Behalve eervol dat zijn film in het parlement wordt vertoond, vindt de regisseur het vooral heel belangrijk dat zijn film deze mensen bereikt. “Het is natuurlijk ook een van de redenen dat ik die film gemaakt heb, om mensen erop te wijzen wat er aan de hand is, het onrecht dat hier speelt. Want volgens mij is het een onrecht. De gronden waarop Megrahi levenslang in de gevangenis zit zijn zo zwak. Als er op dit soort basis mensen worden veroordeeld, dan zouden jij en ik bij wijze van spreken ook zo in de gevangenis kunnen belanden. Het is echt de arrogantie van de macht die je aan het werk ziet. En we hebben het hier niet over Rusland of zo, waar je van zoiets niet opkijkt. Het gaat om een democratie.”
Ook de Nederlandse betrokkenheid bij de rechtszaak als ‘gastland’ voor de rechtszaak is voor Gideon Levy een motivatie om zich met de zaak bezig te houden.
“De rechtszaak op Nederlands grondgebied te laten plaatsvinden was destijds trouwens een fantastische uitkomst, een oplossing uit een impasse die was ontstaan omdat Libië de twee verdachten niet wilde uitleveren aan Schotland of de Verenigde Staten. Libië had onder andere problemen met het juryrechtssysteem van Schotland. Jurist Robert Black is toen met het idee gekomen om de rechtszaak volgens een andere procedure te laten plaatsvinden, met drie rechters, op neutraal grondgebied.”
Toch heeft de vervanging van een jury door rechters volgens Levy niet positief uitgepakt voor de verdachten. “Ik denk dat als het juryrechtspraak was geweest ze allebei waren vrijgesproken. Een jury beslist meer op grond van wat logisch is. Dit is zo’n ontzettend onlogisch verhaal, de uitspraak is ongeloofwaardig op veel punten.” Natuurlijk stond er ook wel heel veel op het spel om in ieder geval iemand veroordeeld te krijgen. “Die rechtszaak kostte geloof ik tussen de 80 en 150 miljoen pond. Er zijn veertig duizend verklaringen opgetekend, vijftien duizend mensen geïnterviewd. Het was een enorme zaak, niet alleen politiek gezien. Stel je voor dat er dan niemand wordt veroordeeld.“
Door de omvang van de zaak zijn er veel mensen persoonlijk bij betrokken. Gideon Levy vertelt over een vrouw die geëmotioneerd naar hem toekwam na de vertoning van ‘Lockerbie revisited’ in het Schotse parlement. Ze bleek agente te zijn geweest tijdens het onderzoek en moest de omgeving afzoeken naar bewijsstukken. Dit deed ze samen met een collega want volgens de Schotse wet moet al het onderzoek door twee personen worden gedaan. Deze agente vond onder andere het handvat van wat later de bomkoffer bleek te zijn. Maar ze vond ook een CIA-bagde. Een gevoelige vondst: haar collega durfde het niet te rapporteren. De agente besloot het wel te rapporteren, maar haar superieuren zorgden ervoor dat de badge niet in het bewijsmateriaal terecht zou komen. De agente heeft nog lang geprobeerd er iets aan te doen, maar werd van alle kanten tegengewerkt. De vrouw vertelde Gideon Levy dat ze ontzettend blij was dat in ‘Lockerbie revisited’ het politieke gekonkel duidelijk zichtbaar wordt.
Hoger beroep
Voorlopig is de Lockerbie-zaak niet afgesloten. Het hoger beroep dient deze week. Er ontstond afgelopen weken een nieuwe controverse over de eventuele overplaatsing van Megrahi naar Libië. Het hoger beroep zou dan niet plaats kunnen vinden. Gideon Levy kan zich niet voorstellen dat Megrahi overgeplaatst zal worden. “Megrahi heeft altijd gezegd alleen als onschuldig man naar huis terug te willen keren. Aan de andere kant kan ik me voorstellen dat hij al zijn vertrouwen in de rechtsgang heeft verloren en de tijd die hem nog rest dichter bij zijn familie wil doorbrengen.” Want Megrahi is erg ziek en er is een kans dat hij het beroep niet eens overleefd. “Dat hoger beroep zelf is overigens ook een schandaal. Dat gaat drie dagen per week gevoerd worden, vier weken lang en vervolgens hebben de rechters een maand vakantie. Terwijl Megrahi doodziek is. Je zou toch ook verwachten dat als er gerede twijfel is of iemand schuldig is je dan toch wel haast zou maken met zo een zaak. Maar dat gebeurd niet. Daarom vind ik ook dat het onze taak is als journalisten om hier heel veel herrie over te maken.”
Maar als Megrahi onschuldig vastzit, wie is er dan wel verantwoordelijk voor de bomaanslag? Vaak wordt er gewezen naar de PFLP, een Palestijns extreem linkse guerrillagroep. Deze zou in opdracht van Iran de aanslag hebben gepleegd, als wraak op het door de Amerikaanse marine neergehaalde Iraanse passagiersvliegtuig een paar maanden eerder. Een bommenspecialist van de PFLP werd gearresteerd in Duitsland. Zijn methodes pasten veel beter bij de situatie van Lockerbie.“Deze man maakte namelijk een bepaald type bom, die werkt met luchtdruk. Als een vliegtuig een bepaalde hoogte bereikt, ontploft de boel. Wat een veel logischer keus zou zijn geweest dan een bom met een tijdmechanisme, die in Malta aan boord zou zijn gegaan, vervolgens twee overstappen met allerlei kans op vertragingen en dan maar hopen dat het goed gaat. Daarbij ontplofte de bom precies op die hoogte waarop hij zou zijn ontploft als het een bom zou zijn geweest met een luchtdruk-mechanisme. Er zijn ook taps van de CIA waaruit duidelijk wordt dat er vlak na de aanslag een enorme som geld ging van Iran naar de PFLP. In de documentaire komt naar voren dat deze verdachte hoogstwaarschijnlijk een dubbelspion is geweest en Duitsland hem daarom heeft vrijgelaten.
Gideon Levy durft niet te zeggen of er kans is dat Megrahi in het hoger beroep wordt vrijgesproken.
“Ik weet het echt niet. Aan de ene kant verbaasd niets me meer, aan de andere kant word ik steeds weer verbaasd. Dat is natuurlijk wel mijn horror – dat die man wel hartstikke schuldig blijkt te zijn. Dan mag hij wat mij betreft levenslang achter de tralies. Maar ik vind wel dat de rechtsgang goed moet zijn en dat het mijn taak is als journalist om erover te berichten als dat niet zo is.”