Tegen de bankenmaffia: Matt Taibbi

Wie de artikelen van Matt Taibbi wil lezen, doet er goed aan even rustig de tijd te nemen. Het zijn lange lappen tekst waarin het wemelt van de financiële termen als ‘derivaten,’ ‘prop trading’ en ‘synthetic rate swaps’. Niet bepaald begrippen waar je de gemiddelde lezer van het muziektijdschrift Rolling Stone warm voor krijgt, zou je denken. Tot Taibbi al die ingewikkelde materie vertaalt in gewone mensentaal: diefstal, corruptie, armoede, wanhoop. Kijk, dan wordt het natuurlijk wél interessant.

‘Ik ben zelf van origine ook helemaal geen financieel specialist,’ zegt Taibbi (1970), die voor hij bij Rolling Stone terecht kwam tien jaar in Rusland werkte. ‘Ik ben over de financiële sector gaan schrijven omdat er nauwelijks meer kritisch over werd bericht. Kranten als de Financial Times en de Wall Street Journal schurken veel te dicht tegen de bankenwereld aan. Daarom zijn een paar mensen van de New York Times, de Atlantic Monthly en ik in het gat gesprongen.’

Een van de stukken waarmee Taibbi opzien baarde was het artikel ‘Looting Main Street’. Daarin beschrijft hij hoe het stadje Birmingham in Jefferson County, Alabama ten prooi valt aan een kongsi van gewetenloze bankiers en lokale politici. Het begint onschuldig met de aanleg van een nieuw rioleringssysteem, dat wordt begroot op 250 miljoen dollar. Maar als de kosten uit de hand lopen, klopt de lokale overheid aan bij Wall Street voor meer geld. Zakenbanken als Goldman Sachs en JP Morgan gaan gretig in op het verzoek, en presenteren allerlei ingewikkelde (her-)financieringsvoorstellen. Deze constructies blijken echter vooral voordelig voor de banken zelf, en het eindigt ermee dat Birmingham vijf miljard dollar schuld heeft en zijn eigen ambtenaren niet meer kan betalen. Stuitend genoeg, beaamt Taibbi: ‘Maar het allerschokkendste vond ik nog dat de banken een lokale consultant hebben omgekocht om hun belangen te verdedigen. Dan praat je niet meer over schimmige constructies, maar over keiharde corruptie.’ De man om wie het ging, Bill Blount, ontving miljoenen van JP Morgan, die hij onder meer gebruikte om cadeautjes te kopen voor de burgemeester van Birmingham. Toen Goldman Sachs ook interesse toonde in de diensten van Blount, betaalde JP Morgan zijn concurrent drie miljoen dollar om, in Taibbi’s woorden, ‘op te rotten’.

Birmingham was lang niet het enige geval, zegt Taibbi. Soortgelijke situaties deden zich voor bij het schoolsysteem in Pennsylvania en lokale overheden in Detroit, Chicago en Los Angeles. In Europa raakten Griekenland en honderden gemeenten in Italië op dezelfde wijze verstrikt in een web van schulden. Verleid door gewin op de korte termijn tekenden zij onbegrijpelijke financiële contracten met bankiers uit de Londense City.

Natuurlijk hebben de getroffen overheden zelf ook schuld, erkent Taibbi. ‘Als je me vraagt waarom ze allemaal in die financiële val zijn getrapt, heb ik twee verklaringen. De cynische is dat politici willens en wetens wurgcontracten tekenen omdat ze weten dat de financiële problemen pas beginnen als zij al niet meer in functie zijn. Meestal duurt het vier, vijf, zes jaar voor de gevolgen duidelijk worden. Maar de contracten zitten ook gewoon vreselijk ingewikkeld in elkaar. Bestuurders vertrouwen op hun financiële adviseurs, en hebben zelf vaak geen idee waar ze aan beginnen.’

Ook het grote publiek heeft volgens Taibbi maar een vaag besef van wat er in de bankensector gebeurt: ‘Het gaat het begrip van de man in de straat te boven. Het zijn zulke complexe zaken dat je ze niet even in vijf minuten op televisie kunt uitleggen. En dat willen de banken graag zo houden. Ik vergelijk ze wel eens met plantage-eigenaren die hun slaven verboden te lezen. Als ze al reageren op mijn stukken, doen ze die af als geraaskal van een leek. Ik werk niet in de sector, dus ik begrijp er niets van.’

Om de financiële geletterdheid van zijn landgenoten wat op te krikken, komt Taibbi binnenkort met een nieuw boek, Griftopia. Daarin maakt hij een bredere analyse van de in zijn ogen criminele werkwijze van de Amerikaanse zakenbanken. Hun modus operandi is volgens Taibbi al jaren dezelfde: ze blazen de waarde van producten gigantisch op, verdienen daar miljarden aan, en als de zeepbel uit elkaar spat, laten ze de beleggers met de gebakken peren zitten. Omdat de banken vorstelijke donaties doen aan beide politieke partijen, en ook overal mannetjes hebben zitten, ontspringen ze zelf meestal de dans. Taibbi: ‘In feite worden we in Amerika geregeerd door een financiële oligarchie: een paar superrijke megabanken en hun politieke bondgenoten. Ik noem ze in mijn boek grifters, oplichters.’

Opvallend genoeg is vooral de Democratische partij verantwoordelijk voor de ontstane situatie. Want het was de regering-Clinton die met twee wetswijzigingen de weg vrijr maakte voor de superbanken. In 1999 tekende Clinton de Gramm-Leach-Bliley Act, die het mogelijk maakte dat investeringsbanken, verzekeringsmaatschappijen en commerciële banken gingen fuseren. Een jaar later hief hij de federale controle op de derivatenmarkt op. Mede door deze maatregelen kon een bank als Goldman Sachs uitgroeien tot een oncontroleerbare kolos, die ‘te groot is om te falen’.

Taibbi gaat in zijn boek ook op de achterliggende ideologie van de superbankiers. Deze is volgens hem in grote mate gebaseerd op de ideeën van romanschrijfster Ayn Rand (1905- 1982), auteur van onder meer The Fountainhead. ‘Zij is de grondlegger van het objectivisme, een stroming die vindt dat regulering door de overheid slecht is. In haar ogen had je maar twee groepen mensen: producenten en de parasieten die van hen profiteerden. Rand heeft veel aanhangers op Wall Street, en trouwens ook onder de nieuwe Tea Party-beweging. Deze mensen vinden dat de regering de schuld is van de financiële crisis, omdat ze de banken hebben gedwongen leningen te verstrekken aan arme zwarten. Zij menen dat de oplossing verdere deregulering is.’

Die kant zal het voorlopig niet uitgaan, want president Obama loodste onlangs een nieuwe wet door het parlement die hij zelf omschreef als ‘de strengste financiële hervorming sinds de Great Depression' (de Republikeinen daarentegen schreeuwden moord en brand, en spraken van het ‘vermoorden van een mier met een kernwapen’). Maar hoewel Taibbi gelooft dat Obama’s plan goede elementen bevat, heeft hij er weinig vertrouwen in dat het veel gaat helpen. ‘Het basisprobleem van de financiële crisis bestaat nog steeds, en dat is die banken te groot en machtig zijn. Iedereen die ik heb gesproken op Wall Street, is het erover eens dat dat dat probleem eerst moet worden opgelost. Zolang dat niet gebeurt, is het wachten op de volgende crisis.’

Uit: VPRO Gids #40 (2 t/m 8 oktober 2010)