binnenkort bij VPRO Tegenlicht

Toen Michael Young de term ‘meritocratie’ bedacht, was het een satirische beschrijving van een onrechtvaardige dystopie. Inmiddels is het meritocratische systeem waarin iedereen verantwoordelijkheid heeft en erkenning krijgt voor zijn eigen prestaties aan ons verkocht als een utopie. Want als iedereen dezelfde kansen heeft om voor zijn succes te werken, winnen de besten vanzelf en hebben de achterblijvers hun falen verdiend. Toch?

Dit neoliberaal gedachtegoed uit de jaren ‘90 heeft de kloof tussen arm en rijk flink uitgediept en blijft hardnekkig plakken. Intussen groeit de aanhang voor meerdere populistische partijen in Europa. Na Michael Young stelt de volgende Michael – de Harvard-wetenschapper Michael Sandel – dat de huidige ontploffing in rechtspopulisme een direct gevolg is van neoliberaal beleid. In zijn boek ‘The Tyranny of Merit: What’s Become of the Common Good?’ schrijft Sandel over de averechtse werking van de meritocratie en hoe dit de gewone arbeider heeft vervreemd van de politiek.

Sandel legt in deze VPRO Tegenlicht-aflevering uit waarom we weer voor de verliezers in ons economische systeem moeten gaan zorgen.

De gebruiksvriendelijkheid van onze sociale media keldert met de seconden. Algoritmes houden bij waar we doorheen scrollen en zelfs WhatsApp introduceert reclames. De Canadese tech-blogger Cory Doctorow bedacht een virale term voor deze aftakeling van tech-platformen: ‘enshittification’, wat ook de titel is van zijn nieuwe boek dat uitkomt deze zomer. 

Volgens Doctorow bevinden we ons in het terminale stadium van enshittification, waarbij de gebruiksvriendelijkheid van online platforms dramatisch is afgenomen, maar we zo afhankelijk zijn geworden dat we niet massaal overstappen naar alternatieven. Doctorow: ‘Dit is the Great Enshittening. Gebruikers houden elkaar gegijzeld op platforms die shit zijn.’ 

Hoe bevrijden we elkaar uit deze gijzeling en zorgen we ervoor dat Big Tech ons niet opnieuw in de val kan lokken? Doctorow duikt met VPRO Tegenlicht in de digitale krochten. ‘De vraag is hoe we van enshittification een overgangsfase kunnen maken tussen het goede internet dat het vroeger was en het goede internet dat het weer kan worden.’

In een wereld waar verontwaardiging het hoogste rendement oplevert, diept De dopamine hack verder uit hoe de samenleving verslaafd is geraakt aan woede. In dit korte docu-essay onderzoekt VPRO Tegenlicht hoe ons dopaminesysteem gekaapt wordt en hoe dat ons tegen elkaar opzet. Verontwaardiging is een nieuwe drug geworden. Maakt deze verslaving polarisatie tot een neurologisch probleem?

Dopamine was ooit verbonden aan echte beloningen: verbinding, nieuwsgierigheid en spel. Nu krijgen we onze dopamineshots via clickbait, algoritmes en een media-ecosysteem dat ons trakteert op eindeloze prikkels van morele verontwaardiging. 

Deze aflevering verkent de neerwaartse spiraal van morele verontwaardiging, en hoe we deze kunnen terug hacken. Dat doen we aan de hand van waarschuwingen van onder andere de beruchte bombrievenmaker Ted Kaczynski, en het boek The Molecule of More van Daniel Lieberman, hoogleraar menselijke evolutionaire biologie.

VPRO Tegenlicht gaat op zoek naar de ideologische visie achter het massaal inhuren van consultants. Wat gebeurt er als een ministerie zelf niet meer genoeg kennis in huis heeft? Hoe komt het dat de consultancy-industrie zo hard groeit? Kun je het consultants kwalijk nemen dat zij de overheid aan een oneindig infuus hebben gelegd? En kunnen we de overheid ook versterken zodat ze in staat is zelf de regie te nemen bij de grote opgaven van deze tijd?

In de laatste televisie-aflevering van VPRO Tegenlicht kruipen we in de huid van de consultant, én gaan een samenwerking aan met theatergroep De Verleiders. Met hun voorstelling Bureau Buitenschot leggen ze de relatie tussen overheid en consultant op satirische wijze bloot.