Waarom de Westelijke Balkan een alternatief voor de EU zoekt

Je zou het in de storm over de Brexit en de opkomst van Eurosceptische partijen bijna vergeten: er zijn ook nog landen die juist wél lid willen worden van de EU. Lidmaatschap zou grote economische kansen kunnen bieden aan de Westelijke Balkan, een van de armste regio’s van Europa. Ook staat de bevolking positief tegenover Europese toenadering. Maar hoe langer ze moeten wachten, hoe meer deze regeringen naar Rusland en China kijken. Rusland heeft vooral historische en culturele banden met de regio, terwijl China’s belangstelling recenter en economischer is. Wat betekent dit voor de Balkan? En moet de EU zich zorgen maken?

De onderhandelingen over het lidmaatschap van de Westelijke Balkanlanden liggen niet helemaal stil. Vorig jaar nog gaf de EU aan dat Servië en Montenegro in 2025 lid zouden kunnen worden. Maar dat jaartal is geen doelstelling en zeker geen deadline. Eerst moet aan alle Europese eisen, verdeeld over 35 hoofdstukken, zijn voldaan. Alleen Servië en Montenegro zijn aan dit proces begonnen, en beiden hebben nog maar twee hoofdstukken afgesloten. Er zal dus nog heel wat moeten gebeuren voordat de rechtsstaat en de wetgeving in deze jonge democratieën aan de Europese standaarden voldoen.

In officiële verklaringen benadrukt de EU dan ook steeds dat de kandidaatslidstaten zélf in de hand hebben hoe snel het gaat. Maar dat is maar de helft van het verhaal: ‘Het is een proces, het hangt er vanaf wat de regeringen doen. Maar politieke wil in Europa is er ook heel weinig…’, zegt professor Antoaneta Dimitrova, die aan de Universiteit Leiden de uitbreiding van de EU onderzoekt.

De Westelijke Balkan is een ondergeschoven kindje op Brusselse prioriteitenlijstjes. Er zijn immers grotere problemen waar de Unie mee te maken heeft. Het helpt ook niet dat 45 procent van de EU-burgers tegen uitbreiding is, tegenover 43 procent voor. In West-Europa is het sentiment nog negatiever: in Frankrijk ziet maar liefst 62 procent van de bevolking helemaal niets in uitbreiding. Bovendien zijn er spanningen tussen de Balkanlanden onderling, die de EU liever niet importeert. Zo heeft Servië de onafhankelijkheidsverklaring van Kosovo nooit erkend omdat het Kosovo als een autonome provincie binnen haar eigen grenzen ziet.

Toch lijkt er wel iets te veranderen in Brussel en dat is vooral te danken aan de enorme groei van Chinese investeringen in de Westelijke Balkan. De aanleg van de eerste snelweg van Montenegro, het opknappen van Bosnische wegen en het redden van een noodlijdende staalfabriek in Servië: het is allemaal gefinancierd met Chinees geld. Bij een gebrek aan alternatieven worden deze Chinese leningen gretig afgesloten door de Balkanlanden.

Eurocommissaris Johannes Hahn, verantwoordelijk voor de toetredingsonderhandelingen, uitte onlangs zijn zorgen hierover: 'Het maakt China niet uit hoe een land zijn lening terugbetaalt. Als blijkt dat ze niet kunnen betalen, wordt er druk uitgeoefend om eigendommen over te dragen aan China.' Hiermee verwijst Hahn naar een door China gefinancierde haven in Sri Lanka. Toen het land zijn schulden niet meer af kon betalen, kreeg China de haven voor 99 jaar in bruikleen.

'Ik kan het me heel moeilijk voorstellen dat China zoiets vlak naast de EU zou proberen', zegt Matt Ferchen, China-expert aan het Carnegie Instituut. Maar juist omdat de landen nog geen EU-lid zijn, heeft China de vrijheid om onder eigen voorwaarden te opereren.

Een voorbeeld: met een Chinese lening wordt nu een nieuwe hogesnelheidslijn aangelegd tussen Belgrado en Budapest. Een voorwaarde voor de lening is wel dat de spoorlijn door een Chinees bouwbedrijf wordt aangelegd. In Servië is dit geen probleem, maar in lidstaat Hongarije wel. Volgens Europese regels mag zo’n project namelijk niet zomaar aan een bepaald bedrijf gegund worden, maar moeten andere bedrijven ook de kans krijgen om mee te bieden in een openbare aanbesteding.

De spoorlijn tussen Belgrado en Budapest illustreert ook het strategische belang dat China in de regio heeft. In 2009 kocht het Chinese staatsbedrijf COSCO een meerderheidsaandeel in de Griekse haven van Piraeus. Grote infrastructuurprojecten zoals de spoorlijn zijn er ook om Piraeus beter te verbinden met de Europese markt. Vanuit China is deze haven in ongeveer twintig dagen te bereiken, terwijl het tien dagen langer duurt om naar Rotterdam of Hamburg te varen. Als China deze nieuwe handelsroute wil benutten kan het niet om de Westelijke Balkan heen. Het is China’s ingang naar Europa.

‘Misschien hebben we Rusland overschat en China onderschat’, concludeerde eurocommissaris Hahn dan ook. Waar China een duidelijk strategisch doel heeft voor de Westelijke Balkan, lijkt Rusland dat niet te hebben. Hoogleraar Dimitrova: ‘Het is heel lastig te zeggen wat Ruslands doel in de regio is. De Russische doelen van buitenlands beleid zijn sowieso vaak onduidelijk. Het frustreren van de toenadering naar de EU kan een doel op zich zijn.’

De Russische invloed manifesteert zich ook anders. Dimitrova: ‘Wat Rusland investeert in de Balkan is een fractie van de Europese investeringen. Rusland is vooral historisch en cultureel met deze landen bevriend.’ Wat als de Russische invloed groter wordt? 'Je zou dan veel meer conservatisme en nationalisme krijgen. Er zou bijvoorbeeld minder ruimte zijn voor minderheden en homo’s.'

China-expert Ferchen denkt dat de Chinese investeringen een goede reden zijn voor de EU om opnieuw na te denken over haar rol in het geopolitieke spel op de Balkan. ‘China is een nieuwe speler met veel middelen, en Rusland is er natuurlijk ook. Je wil als EU je standaarden niet verlagen. Maar je wil het toetredingsproces ook niet laten wegkwijnen in een permanente pauze. Ik denk dat er goede redenen zijn om stappen te zetten in het proces, zolang die in lijn zijn met Europese regels.’