Marleen Stikker (Groningen, 1962) is internetpionier en directeur van Waag, een onderzoeksinstituut voor kunst, technologie en samenleving.
De hele aflevering is niet meer terug te kijken vanwege rechtenbeperkingen. De losse gesprekken zijn hieronder wel nog beschikbaar.
Haar hele carrière opereert ze al in de voorhoede van nieuwe technologie en probeert ze de achterkant van technologie te tonen. Job Cohen doopte haar tijdens zijn burgemeesterschap in Amsterdam tot ‘de moeder van de creatieve industrie’.
Marleen Stikker wordt geboren in Groningen als dochter van kunstenaar en wetenschapper Uipko Stikker en vertaalster van Duitse literatuur Gerda Meijerink. Ze studeert filosofie aan de Universiteit van Amsterdam, een studie die ze niet afmaakt omdat ze niet alleen wil nadenken over de wereld, maar ook zelf die wereld wil veranderen.
In 1993 richt ze De Digitale Stad (DDS) op; het eerste Nederlandse sociale media platform dat iedereen gratis toegang geeft tot het internet. Het project betekent het begin van de publieke belangstelling voor het internet. Voor veel mensen biedt DDS hun eerste mogelijkheid om kennis te maken met het internet als virtuele vrijplaats waar je mee kunt bouwen aan het digitale publieke domein. DDS zet Amsterdam op de digitale wereldkaart. Volgens Stikker is de vrijhaven die het internet ooit was in de afgelopen vijfentwintig jaar kapotgemaakt.
In 1994 richt Stikker het culturele onderzoek- en ontwikkellab Waag, Technology & Society op; een instituut dat aan de lopende band technologische experimenten initieert. Inmiddels is ze daar al drieëntwintig jaar directeur en is Waag uitgegroeid tot een kweekplaats van cultureel onderzoek en technologische vernieuwing. Waag stort zich altijd op de nieuwste vormen van technologie, van het internet tot neurotechnologie, van biotechniek tot nanotechnologie.
'Ik heb voor Zomergasten fragmenten gezocht over onze bijzondere relatie tot technologie. Het plezier dat we hebben in het knutselen aan de schepping. De schijnbaar onbegrensde mogelijkheden met technologie als oplossing voor alle mogelijke problemen. Maar ook de angst voor vervreemding en het ‘black box’ effect: wat gebeurt er achter de schermen? Wie heeft de macht over technologie? De vraag die voor mij centraal staat is of we onze toekomst nog zelf kunnen bepalen.'
Een rode draad in het werk van Stikker is dat ze mensen wil aanmoedigen niet alleen consument van technologie te zijn, maar ook zelf producent van technologie te worden. We moeten volgens haar het heft in eigen handen nemen in een tijd waarin bedrijven meer over ons weten dan wijzelf.
Zo werkt ze samen met bibliotheken en scholen rond makereducatie, om kinderen te leren hoe dingen te maken met nieuwe technologie. Ook is ze medeoprichter van FairPhone, een eerlijke smartphone gemaakt met conflictvrije mineralen, onder betere arbeidsomstandigheden, die te repareren is en gebaseerd op open design principes. Een ander initiatief van Waag is het Smart Citizens Lab, waar burgers zelf hun omgeving in kaart brengen.
Waag staat ook aan de wieg van het Open Planbureau, een bureau dat verder wil gaan waar het Centraal Plan Bureau stopt en nieuwe economische modellen ontwikkelt die niet gebaseerd zijn op denken vanuit de markt of een centrale overheid, maar vanuit gemeengoed en decentrale samenwerking door burgercollectieven.
Marleen Stikker stimuleert met Waag nieuwe ontwikkelingen en ziet mogelijkheden waar niemand nog kijkt. Tegelijkertijd zet ze continue vraagtekens bij de manier waarop technologie ons leven beïnvloedt. Deze dubbelrol maakt haar een van de meest relevante denkers op het gebied van nieuwe technologie.
The Matrix (1999) sloeg in als een bom in de science fiction-wereld. Deels vanwege de dystopische toekomstbeelden in een tijd waarin (digitale) machines en het internet de huiskamer binnendrongen, deels vanwege een innovatieve filmtechniek: bullet time. Centraal in het verhaal staat Neo, een hacker die ontdekt dat ‘onze’ wereld een illusie is en dat in werkelijkheid mensen worden gebruikt als biobrandstof voor robots die over de aarde heersen. Marleen Stikker laat de bekende scène van de rode en blauwe pil zien: het moment dat Neo moet kiezen: óf alles te weten komen over hoe de wereld echt werkt (met de bijkomstigheid dat hij zal moeten strijden tegen het kwaad), óf de herinnering aan de Matrix vergeten om terug te gaan naar zijn oude leven in de simulatie. The Matrix kreeg in 2003 nog twee vervolgfilms.
In de documentaire Hacks, gemaakt door de Oostenrijkse multimedia-kunstenares Christine Bader, wordt onderzocht wie ‘de computerhacker’ precies is en wat hem of haar beweegt. In dit fragment zien we onder andere Felipe Rodriquez en Rop Gonggrijp, met wie Marleen Stikker De Digitale Stad oprichtte. We zien ook Caroline Nevejan met wie Stikker Waag Society oprichtte. Voor Stikker bestond de begintijd van het internet grotendeels uit de hackers-beweging, omdat zij probeerden de mogelijkheden van deze nieuwe uitvinding in kaart te brengen. Met Hacks wil ze laten zien dat een hacker vaak niet de crimineel is waar mensen de term mee associëren, maar dat hacken vooral bestaat uit het doorgronden en aftasten van de mogelijkheden van een technologie.
Ondernemer en internetpionier Josh Harris voorzag in de jaren 90 al dat mensen er geen problemen mee hebben om hun privacy op te geven in ruil voor roem. In 1999 startte hij een bijzonder experiment in een kelder in New York: hij creëerde een gemeenschap van ruim honderd mensen die daar gratis konden leven, mits ze hun privacy opgaven en bereid waren om 24 uur per dag gefilmd te worden. Documentairemaker Ondi Timoner was erbij en pas in 2005, toen Facebook opbloeide, zag ze voldoende reden om de film We Live in Public met het filmmateriaal te monteren. In dit fragment zie je hoe de samenleving wordt opgebouwd, compleet met kerk, politie en wapens voor zelfverdediging, en hoe het experiment uiteindelijk gruwelijk uit de hand loopt. Stikker koos dit fragment om de voorspellende waarde van experimenten als deze te laten zien.
De documentaire We Live in Public wordt donderdag 16 augustus om 21.20 uur uitgezonden op NPO 2 Extra.
All Watched Over by Machines of Loving Grace is een 3-delige documentaire serie van Adam Curtis voor de BBC. Hij wilde aantonen dat computers de mensheid niet bevrijd hebben, maar slechts ons beeld van de wereld versimpelen. Voor Marleen Stikker is dit fragment uit de eerste aflevering, waarin een menigte door een ‘gezamenlijk bewustzijn’ met tientallen mensen tegelijkertijd één spelletje Pong speelt, heel treffend, want ondanks dat het er indrukwekkend uitziet werden er meteen grote conclusies getrokken. Dit experiment zou een wereld schetsen waarin mensen complete individuele vrijheid hebben en er zonder centrale regulering toch orde ontstaat. Stikker wil laten zien hoe alomtegenwoordig deze californian ideology is.
In 1937 schreef sciencefiction-auteur H.G. Wells over een ‘world brain’: een gigantische bibliotheek met alle kennis ter wereld. 70 jaar na dato startte Google het Google Books Library Project om die visie werkelijkheid te maken. In de documentaire Google and the World Brain wordt de weerstand tegen dit project in beeld gebracht. Meer dan de helft van de door Google gescande boeken vielen onder auteursrecht, en auteurs van over de hele wereld startten een campagne Google te stoppen. In dit fragment zien we een monnik van de bibliotheek van Monserrat, waar Google 23.400 boeken heeft ingescand. De monnik valt compleet stil bij de vraag of het eerlijk was dat Google hen niet heeft betaald om de boeken te digitaliseren. Marleen Stikker: 'Wij zijn anno 2018 met z’n allen eigenlijk nog steeds net zo verbaasd en sprakeloos als deze monnik.'
The Internet’s Own Boy vertelt het levensverhaal van de jonge internetpionier en activist Aaron Swartz. Naast zijn bijdrage aan Creative Commons en Reddit wist hij in 2012 het omstreden wetsvoorstel SOPA tegen te houden, wat de openheid van het internet in gevaar zou brengen. Dat lukte, maar omdat hij wettelijk gezien de database van JSTOR, waar wetenschappelijke publicaties liggen opgeslagen, illegaal gehackt had, werd hij voor het gerecht gesleept. Nog voor de rechtszaak begon pleegde hij zelfmoord. Stikker laat een fragment zien waarin naar voren komt hoe Aaron Swartz al vraagtekens zette bij hoe overheden omspringen met onze online privacy, nog ver voordat Edward Snowden en andere whistleblowers de vermoedens van Swartz wisten te bewijzen. Marleen Stikker vindt het onbegrijpelijk hoe de politiek de vervolging van dit soort voorlopers van technologische ontwikkelingen faciliteert; zij zijn de dupe van een wetssysteem dat achterloopt. De documentaire was maandag 13 augustus te zien op 2doc.nl.
Good Bye, Lenin! is de keuzefilm van Marleen Stikker. Het verhaal speelt zich af in Berlijn enkele maanden voor de val van de muur. De socialistische moeder van Alex (gespeeld door Daniel Bruhl) belandt na een hartaanval in een coma van acht maanden. Wanneer ze ontwaakt is De Muur gevallen. Omdat haar hart nog zwak is raden artsen aan om haar te behoeden voor grote emotionele schokken, dus besluiten haar kinderen de DDR in stand te houden binnen de muren van het ouderlijk huis. Een leugentje om bestwil dat steeds verder uit de hand loopt.
Het lied Die Moritat von Mackie Messer is oorspronkelijk geschreven door dichter en theaterschrijver Bertolt Brecht, gecomponeerd door Kurt Weill, en komt uit het Duitse theaterstuk Die Dreigroschenoper. In dit fragment wordt het lied voorgedragen door Gisela May. Marleen Stikker is door haar moeder Gerda Meijerink, een bekend Duits vertaalster, opgegroeid met Duitse liederen - in het bijzonder het werk van Brecht.
De film Escher: Het oneindige zoeken vertelt het verhaal van kunstenaar Maurits Cornelis Escher (1898-1972) in zijn eigen woorden, zoals hij die in brieven en dagboeken opschreef. Lutz en De Jong maken gebruik van de oorspronkelijke tekeningen, soms geanimeerd, om door zijn levensverhaal te lopen. In dit fragment zien we Eschers obsessie met het vangen van oneindigheid in een eindig vlak. Net als Escher zweefde Marleen Stikkers vader Uipko Stikker tussen wiskunde en kunst, en trok hij zich weinig aan van andere kunstenaars. Zowel Stikker senior als Escher waren gefascineerd door waarneming en de subjectiviteit ervan.
De film wordt 13 september uitgezonden in Het Uur van de Wolf, om 22.55 uur op NPO 2.
In de fantasy-komedie serie The Good Place wordt Eleanor (gespeeld door Kristen Bell) wakker in het hiernamaals, een hemels utopia. Het is een beloning voor een goed leven op aarde, maar ze is er heilig van overtuigd dat ze die plek niet verdiend heeft. Samen met onder andere een hoogleraar in ethiek probeert ze alsnog haar plek te verdienen. Marleen Stikker is enorme fan van deze serie omdat filosofie, ethiek en moraal nu blijkbaar zo hip zijn dat je er een succesvolle komedieserie over kunt maken. In dit fragment zien we hoe de hoogleraar uitlegt wat het ‘trolleyprobleem’ is, een bekend gedachte-experiment uit 1967 van filosoof Philippa Foot. Hiermee wil ze laten zien hoe de maker van een systeem dat zelf keuzes maakt (algoritmes) altijd zijn eigen bias erin verwerkt: technologie is niet objectief.
David Bohm was een Amerikaanse natuurkundige die een theorie rondom dialoog ontwikkelde. Hij bracht deze theorie ook in praktijk door een specifieke gespreksvorm te ontwikkelen: de Bohmian Dialogue. Het basisprincipe is dat een constructief (groeps)gesprek het doel heeft om tot een gezamenlijk begrip te komen, en niet te vervallen in een strijd om je eigen gedachten bevestigd te horen. Stikker laat dit fragment zien omdat Bohm je anders laat denken over denken. Het is volgens haar belangrijk om goed stil te staan bij het proces van ‘denken’, aangezien we bij het creëren van kunstmatige intelligentie bezig zijn om een zelfdenkende entiteit te bouwen.
In deze video van BBC News wordt uitgelegd wat het Wood Wide Web is. Zonder dat we het doorhebben gebruiken bomen een complex web van schimmels onder de grond om voedingsstoffen en informatie uit te wisselen. Bomen lijken dus individuen, maar werken samen. Het gaat zelfs zo ver dat een stervende boom zijn resterende voeding preventief afstaat aan zijn omgeving. Dit zou je kunnen zien als een vorm van altruïsme. Marleen Stikker wil hiermee laten zien dat we nogmaals moeten nadenken over de (menselijke) natuur, die we vaak beschrijven als competitief. Bomen blijken dus op grote schaal juist niet competitief te zijn, maar werken samen, wat leidt tot een circulair systeem. Als we op die manier nadenken over de aard van mensen, kunnen we ook op die manier nadenken over hoe we onze wereld en economie inrichten.
In deze aflevering van VPRO Tegenlicht constateert de Britse econoom Kate Raworth dat ons huidig economisch model hopeloos verouderd is: het gaat uit van de beperkte visie van staat versus markt, terwijl het beter zou zijn voor mens en planeet om binnen bepaalde grenzen te groeien. In dit fragment laat ze aan de hand van een stukje uit de documentaire Machines van Rahul Jain zien tot welke extremen onze huidige economische activiteiten leiden: een jonge jongen kan nauwelijks zijn ogen open houden terwijl zijn enige taak is om met zijn vinger een stuk stof op z’n plek te houden. Marleen Stikker heeft zelf verschillende initiatieven opgezet die onze economie bevragen en alternatieven proberen aan te dragen, zoals de FairPhone en het Open Planbureau.
De Spaanse documentaire Alcaldessa volgt Ada Colau tijdens de verkiezingscampagne voor het burgemeesterschap van Barcelona 2015. Ze begon als activiste die streed tegen uitzetting uit huizen als gevolg van de economische crisis en is tegenwoordig de eerste vrouwelijke burgemeester van deze stad. In de film zijn fragmenten van haar videodagboek verweven waarin ze vertelt over haar innerlijke strijd: ze is bang om te worden wat ze zo vaak heeft bekritiseerd. In dit fragment beschrijft ze zichzelf als party crasher, de vrouw die het mannenbolwerk openbreekt. Voor Marleen Stikker roept haar verhaal de vraag op in hoeverre het mogelijk is om een systeem van binnenuit te veranderen zonder opgeslokt te worden door datzelfde systeem.
May the Horse Live in Me is een kunstproject van de Franse kunstenaars Marion Laval-Jeantet en Benoît Mangin. Tijdens de voorstelling, waarvan dit fragment een videoregistratie is, wordt Marion Laval-Jeantet ingespoten met paardenbloed. Ze heeft daarvoor maandenlang immunoglobuline van paarden ingenomen zodat haar lichaam het paardenbloed accepteert. Voor Marleen Stikker laat dit experiment de waarde van kunst zien in technologische ontwikkelingen: het gaat niet per se om het eindproduct maar het onderzoek dat er voor nodig is om daar te komen. Bovendien roept het ethische vragen op: in hoeverre mag je mens en dier vermengen? Bij Waag worden ook experimenten gedaan met biohacking.
Simone Giertz (1990) is een Zweedse vlogger en succesvol op Youtube. Ze bouwt in haar eigen woorden ‘shitty robots’: machines die een eenvoudige dagelijkse taak zouden moeten overnemen maar daar vrijwel altijd in falen. Sterker nog, ze maken meer kapot dan wanneer je ze niet zou gebruiken. In dit fragment wordt ze geïnterviewd door Wired. Marleen sluit haar ideale televisieavond af met Simone Giertz vanwege haar ongecompliceerde wil om gewoon te beginnen met bouwen en omdat ze niet bang is om te falen. Dit leerproces staat centraal bij de zogenaamde maker movement, waar Stikker volledig achter staat. Ook wil ze hiermee laten zien dat technologie niet zo moeilijk hoeft te zijn. Niet om het zelf te maken, en niet om het te begrijpen.
Het hele gesprek met Marleen Stikker is beschikbaar als podcast. De fragmenten zijn hierdoor niet meer te zien, daarom beschrijven we ze in een voice-over. De gesprekken zijn verder onaangepast.
Abonneer je om niets te missen via ►iTunes, ►RSS-feed, ►Stitcher of luister via deze pagina. Luister hier naar de podcasts van andere afleveringen.