De laatste Zomergast van 2022 is psychiater en traumaspecialist Bessel van der Kolk (1943). Zijn ideale televisieavond bevat vanzelfsprekend veel filmfragmenten over trauma. ‘Meer dan boeken maken films de complexiteit van hoe mensen met elkaar omgaan voelbaar.’

1. Hij is een van de meest vooraanstaande trauma-experts

Al ruim veertig jaar houdt Bessel van der Kolk zich bezig met het bestuderen en behandelen van trauma. Zo was hij een van de eerste psychiaters die zich verdiepte in posttraumatische stressstoornis (PTSS), een diagnose die komt uit de studie naar uit oorlog teruggekeerde veteranen. Van der Kolk heeft tal van hen behandeld, van de veteranen die deelnamen aan de Vietnamoorlog, tot zij die dienden in Irak en Afghanistan.

Van der Kolk maakte diverse grote ontwikkelingen in de psychiatrie uit de eerste hand mee, zoals de opkomst van prozac. Hij was zelfs een van de eersten die onderzoek deed naar de effecten van dit inmiddels zeer bekende antidepressivum. Later in zijn loopbaan onderzocht hij de werking van nieuwe behandelmethodes zoals EMDR, neurofeedback en psychodrama. 

In 2014 bundelde Van der Kolk een deel van zijn kennis in de internationale bestseller The Body Keeps the Score (in het Nederlands vertaald als Traumasporen). Daarin zet hij uiteen hoe ons brein weliswaar trauma kan verdringen, maar ons lichaam nooit liegt. Trauma laat diepe sporen achter en die kunnen in verschillende - soms enorm heftige - lichamelijke reacties naar boven komen. Van der Kolk vindt dat zijn boek in de kern een positieve boodschap heeft. In De Morgen zegt hij daarover: ‘Het is mogelijk te herstellen van onbeschrijfelijke dingen. Eerst en vooral moet het lichaam kalmeren, zichzelf terugvinden en zich opnieuw in harmonie kunnen voelen met anderen.’

2. Hij neemt je mee de behandelkamer in

Zoals alle Zomergasten stelt Bessel van der Kolk zijn ideale televisieavond samen met fragmenten uit film en televisie, maar hij neemt ook beelden mee uit behandelkamers die op hem een grote impact hebben gehad. We krijgen op deze manier een uniek inkijkje in het werk van traumaspecialisten.

Van der Kolk deelt behalve fragmenten uit zijn eigen praktijk, ook beelden van psycholoog Harry Harlow, die onderzoek deed naar John Bowlby’s attachment theory, EMDR-specialist Steven Lazrove en de psychiaters Annie en Michael Mithoefer, die werken met psychedelica.

3. Hij laat je zien hoe oorlog een leven tekent

​​​​​​Bessel van der Kolk heeft enorm veel onderzoek gedaan naar trauma bij veteranen. Tijdens zijn Zomergastenavond laat hij onder meer een fragment zien uit The Hurt Locker (2008). Daarin ontmoeten we een bomexpert die terugkeert uit Irak, maar eenmaal thuis niet weet te aarden. 

Maar ook uit eigen ervaring weet Van der Kolk wat de enorme impact van oorlog is op een mens. Hij werd in 1943 geboren en groeide op tijdens de wederopbouw. Over zijn ouders vertelde hij twee jaar geleden in Psychologie Magazine: ‘Zij hielden hun hele leven last van de oorlog en van de gruwelijke armoede vóór die tijd. Er waren geen sociale voorzieningen; was je arm, dan moest je maar zien hoe je overleefde. Vooral mijn moeder wist niet hoe ze moest ontspannen, of hoe ze moest omgaan met haar familie. Ik denk met droefheid terug aan het ongelukkige leven dat ze heeft geleid. Als men in haar tijd wist wat we nu allemaal weten, had iemand haar trauma kunnen behandelen.’

Van der Kolk laat tijdens zijn Zomergastenavond daarom onder meer een fragment zien uit De aanslag (1986), naar de roman van Harry Mulisch. Hoofdpersoon is Anton Steenwijk, wiens leven op de kop wordt gezet door de moord op een NSB’er voor zijn huis. Als represaille wordt zijn familie gefusilleerd en de woning afgebrand. Hoewel Anton daarna een ‘gewoon’ leven weet op te bouwen, keren zijn gedachten gedurende de jaren onvermijdelijk terug naar die ene oorlogsnacht. Van der Kolk: ‘Het is een film die me hielp om mijn eigen jeugd beter te begrijpen.’

4. Hij is nooit uitgeleerd

Gedurende veertig jaar traumapsychiatrie heeft deze Zomergast met zijn neus bovenop de vernieuwingen in de psychiatrie en therapie gezeten. En dat blijft hij doen. Naast traditionele behandelmethoden, onderzoekt Van der Kolk bijvoorbeeld hoe yoga, dans, theater en zang gebruikt kunnen worden tijdens therapie. Dat is wat hem betreft nodig om trauma effectief te lijf te gaan, want alleen ‘praten en pillen’ zijn niet genoeg. 

Zo zei hij eerder over het voorschrijven van medicijnen: ‘Medicatie kan helpen om beter te slapen en te kalmeren, maar je verdooft er ook systemen mee die essentieel zijn om volop het leven te beleven.’ 

En over praten: ‘Bij een traumatische gebeurtenis sluit ons taalcentrum. Daarom zijn er vaak geen woorden voor wat er is gebeurd. Bovendien zijn die aanvallen niet weg nadat je hebt verwoord dat de woede is gekoppeld aan bijvoorbeeld misbruik in je jeugd. Die woedeaanvallen zitten in je lijf.’ 

Bessel van der Kolk is kortom continu nieuwsgierig naar nieuwe behandelmethoden, omdat hij wil weten wat er allemaal mogelijk is om mensen te helpen.

5. Ted Lasso biedt Van der Kolk (en ons) hoop

​​​​​​Het moge duidelijk zijn: trauma gaat over veel meer dan alleen een ingrijpende gebeurtenis. Het gaat om de sporen die het achterlaat, hoe het zich in het lichaam nestelt en hoe je verder gaat. In dat laatste schuilt dan ook de kern van traumabehandeling: de hoop op genezing. 

Om dat duidelijk te maken - en omdat er op zo’n avond ook nog iets te lachen moet zijn - neemt Van der Kolk een fragment mee uit de populaire komedieserie Ted Lasso. Daarin staat een American Football-coach plots voor de taak om een Britse voetbalclub te managen. Dat is nogal een cultuurverschil, maar met zijn eeuwige glimlach en onverstoorbaar geloof in de goedheid van de mens, weet hij de cynische Britten voor zich te winnen. Zonder verstand van voetbal, maar met mensenkennis, weet deze überpositivo een team te smeden. Hoe, dat zie je in Zomergasten.