Viroloog en epidemioloog Jaap Goudsmit is de vierde Zomergast van 2020. Waar gaat hij het over hebben en waarom? Dit zijn vijf redenen om te kijken.

1. Leren overleven is een belangrijk thema in zijn avond

Jaap Goudsmit (69) is een topwetenschapper op het gebied van aids en de veroudering van het immuunsysteem. Maar die status verwierf hij niet zonder slag of stoot. In 1990, op het hoogtepunt van de aidscrisis, kondigde hij samen met chemicus Henk Buck aan een middel tegen hiv op het spoor te zijn. Het nieuws haalde internationaal de kranten. Maar van hun bewering bleek al snel niets te kloppen. De onderzoeksdata bleken vervuild, de publicatie moest worden teruggetrokken, en de viroloog kreeg een harde les te verwerken: ‘Het heeft me tien jaar van mijn carrière gekost,’ vertelde hij in 2017 in Trouw: ‘Tien jaar om te beseffen wat wetenschap werkelijk inhoudt.’ Maar zijn avond gaat ook over overleven in letterlijke zin: in zijn keuzefilm, All is Lost (2013, J.C. Chandor), zien we een man (Robert Redford) die in z’n eentje op de oceaan met zijn zeilboot schipbreuk lijdt.

All Is Lost

Verenigde Staten 2013. Avonturenfilm van J.C. Chandor.

2. Hij legt het verschil uit tussen goeroes en genieën in de wetenschap

Tijdens de coronacrisis zijn er vrijwel dagelijks gezondheidsexperts te zien in talkshows en nieuwsmedia. De adviezen en inzichten verschillen vaak en staan soms zelfs lijnrecht tegenover elkaar. Hoe weet je of je te maken hebt met een goeroe of een genie? In zijn avond zal Jaap Goudsmit uiteenzetten wat goede wetenschap inhoudt en hoe feiten van fictie te onderscheiden.

De epidemioloog werkte in zijn carrière met verschillende Nobelprijswinnaars samen en ontdekte hoe het brein van een genie werkt. Hij laat een fragment zien uit Kuru: The Science and the Sorcery (2010, Robert Bygott), over de doorbraak die zijn leermeester Carleton Gajdusek een Nobelprijs opleverde. De documentaire vertelt het verhaal van de mysterieuze hersenziekte kuru, die in de jaren zestig de Papoease Fore-stam teisterde. De plaag eiste talloze levens, wetenschappers waren radeloos, tot Gajdusek met een unieke onderzoeksaanpak een link legde met de kannibalistische uitvaartrituelen van de stam.

3. Hij vertelt uit ervaring hoe je de top kan bereiken

Nu is Jaap Goudsmit een van de belangrijkste aidsonderzoekers ter wereld, maar ooit was hij een veelbelovend basketballer. Zijn team, onder leiding van coach Ton Boot, werd zelfs tweede van Nederland. Toch koos hij voor de wetenschap. Aan de hand van zijn oude liefde illustreert Jaap Goudsmit zijn weg naar de top van de wetenschap. Daarvoor neemt hij een fragment mee uit de documentaire Hoop Dreams (1994, Steve James), waarin gedurende zes jaar twee getalenteerde jonge basketballers worden gevolgd die dromen van een carrière in de NBA. Een van hen raakt geblesseerd en moet dan - ook mentaal - knokken om net zo sterk terug te komen.

Als kind raakte hij gefascineerd door  bergbeklimmers en hun doorzettingsvermogen. Daarom laat hij een fragment zien van de documentaire The Race for Everest (2003, Mick Conefrey), over de Everest-expeditie van Sir Edmund Hillary en Tenzing Norgay. In 1953 slaagden zij er als eersten in om voet op de top te zetten. Goudsmit leerde zo dat succes bestaat uit een combinatie van kennis, technologie en toeval.

4. Zijn familiegeschiedenis is interessant en leerzaam

Jaap Goudsmit is de zoon van Hedda van Gennep-Postma, een documentairemaker die bekend stond om haar taboedoorbrekende films en televisieprogramma’s. Zo stond ze aan de basis van de VARA-hit Open en bloot, waarin voor het eerst op tv openlijk over seks werd gesproken, en maakte ze de documentaire Elke stip is tien Joden, over Amsterdamse ambtenaren die tijdens de Tweede Wereldoorlog meehielpen met het in kaart brengen van joodse inwoners. Van Gennep verloor familie in Auschwitz en worstelde haar hele leven met haar Joodse identiteit. Goudsmits dochter Leah maakte een korte documentaire over haar, waarvan hij een fragment zal laten zien. 

Jaap Goudsmit bracht dit jaar het boekje Wie herdenken wij op 4 mei? uit, waarin hij en de co-auteurs met infographics alle slachtoffers in kaart brengen die zijn gevallen tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Binnen en buiten Nederland, burgers en militairen, jong en oud. ‘Ik wilde met dat boek laten zien hoeveel slachtoffers er kunnen vallen als de vrijheid ons wordt afgenomen.’

5. Hij ziet het coronavirus als een kantelpunt

De huidige coronapandemie heeft de wereld nu al veranderd en Jaap Goudsmit vraagt zich af of dit kantelpunt de wereld een betere kant op stuurt, of dat we afstevenen op een dystopie. Maken we dezelfde fouten of gaan we ons gedrag blijvend aanpassen? De wetenschapper houdt nog steeds van de dystopische films die hij als tiener graag keek, die hem eraan doen denken dat we altijd op het ergste scenario voorbereid moeten zijn. Hij zal een fragment laten zien van de Franse film Alphaville (1965, Jean-Luc Godard), over een futuristische samenleving waarin emotie verboden is en een supercomputer de stad bestuurt op basis van pure ratio. 

Maar Jaap Goudsmit is ook lang fan geweest van de optimistische Zweedse wetenschapper Hans Rosling, die bekend werd met zijn heldere uitleg over thema’s als overbevolking. Hij predikte dat de levensverwachting en welvaart van bewoners over de hele wereld vooruit gaat, al is Goudsmit daar inmiddels kritischer over.

Zomergasten met Jaap Goudsmit

bekijk meer over deze Zomergast

VPRO Zomergasten

ga naar de voorpagina