Aan deze man hebben we de term 'fake news' te danken

Eigenlijk zou Craig naar Nederland komen voor een debat in De Balie maar vanwege zijn gezondheid heeft hij het afgezegd. We spreken hem via Skype terwijl hij ziekjes achter zijn computer zit in Toronto. Craig: “De term fake news  werd ooit gebruikt om heel gericht onwaarheden om mensen te manipuleren aan te kaarten. En een paar jaar later ondermijnt het juist de legitieme media.”

Hij benadrukt: “Ik ben duidelijk niet de eerste in de wereld die de term fake news  gebruikt. Historici vonden kranten van tweehonderd jaar oud waarin ze praten over de verspreiding van fake news. Maar ik ben wel één van de mensen die hielp bij het populariseren van de term.”

Sinds de Amerikaanse president Trump fake news  in de mond nam, is de term niet meer weg te denken in het publieke debat. Hoe is die daar terecht gekomen? Welke ontwikkeling heeft fake news  doorgemaakt en hoe heeft het zover kunnen komen? Niemand die dat verhaal beter kan vertellen dan Craig zelf.

Craig rondt in 1999 zijn journalistieke studie af aan de Concordia-universiteit in Montreal. Na hier en daar journalistieke ervaring opgedaan te hebben, begint hij een eigen blog ‘Regret the error’. Hij schrijft als freelance journalist van 24 jaar oud over media: “Ik hield de fouten die journalisten maken bij en verzamelde de grappigste, ergste en opvallendste errors. En ik viel journalisten lastig door ze te vragen om uit te leggen wat er was gebeurd wanneer ze grote fouten maakten op een redactie.”

Tijdens zijn werk komt Craig erachter dat online steeds vaker bewust onjuiste informatie wordt verspreid. Dat heeft volgens Craig vooral te maken met de opkomst van sociale media rond 2009.  

“Sociale media zijn steeds groter en invloedrijker. De mogelijkheid om gemakkelijk op grote schaal roddels en misleidende informatie te delen, verandert alles. Het gevolg is een situatie waarin leugens veel sneller verspreiden dan de waarheid. Journalisten wisten nog niet goed hoe ze de overvloed aan informatie moesten controleren.”

Een aantal jaren later werkt Craig aan een project voor Tow Center for Digital Journalism van Columbia University, een onderzoeksteam dat kijkt naar trends in digitale journalistiek en technologische ontwikkelingen.

“We waren vooral gericht op echte nieuwswebsites en hoe zij omgaan met roddels en onwaarheden. Maar we ontdekten al snel een grote groep websites die eruitzien als echte nieuwspagina’s, maar met artikelen waarin verzonnen informatie staat. Alles aan deze websites is nep, zelfs namen van journalisten zijn nep. Daarom noemden we ze fake news websites, want dat zijn het.”

Zijn eerste tweet met nadrukkelijk de woorden ‘fake news’ plaatst hij in oktober 2014:

Waarom? “Ik was ontzettend boos. Tijdens ons onderzoek ontdekten we de website National Report met nepnieuws. Het lijkt een conservatieve nieuwspagina, maar het maakt deel uit van een tiental websites met misleidende informatie. Soms begrijpen mensen de satire en kunnen ze erom lachen. Vaak ook niet.” 

De tweet gaat over een zogenaamde ebola-uitbraak bij een familie in Texas. “In een tijd vol angst voor een virusuitbraak, verspreidden ze het nepnieuws dat deze familie in quarantaine was gezet. Daarmee zijn ze wat mij betreft te ver gegaan. Mensen waren bang en bezorgd. Lokale nieuwsorganisaties moesten als gevolg mensen waarschuwen dat het verhaal niet klopte. Het is paniek zaaien om niks. En voor advertenties en geld.”

Het wordt Craig duidelijk dat deze operaties kwaadaardige gevolgen hebben. Hij besluit zich hard te maken voor meer bewustzijn. Steeds vaker gebruikt hij de woorden fake news  in zijn onderzoek en tweet hij erover. “Bovendien ging ik in gesprek met journalisten en waarschuwde publiekelijk voor de gevaren van nepnieuws. Niet lang daarna sprak ik Facebook erop aan dat nepnieuws veel meer aandacht en bereik kreeg dan posts van journalistieke pagina’s. In 2014 realiseerden ze zich de gevolgen van dit probleem nog niet.”

Zijn onderzoek levert Craig een baan bij BuzzFeed news op. Na de term bij BuzzFeed veelvuldig te hebben ingezet in zijn strijd tegen nepnieuws, slaat de situatie om. Voor Craig betekent onder meer deze tweet van Trumpvolger David A. Clarke Jr. een omslagpunt:

Ook op Facebook neemt fake news  als wapen een vlucht. Craig denkt dat de verkiezingen in de Verenigde Staten en Filipijnen een wake-upcall waren voor Facebook. “Gebruikers misbruiken het platform voor extreem partijdige informatie, die vaak onjuist of verzonnen is.”

Deze tactiek heeft een psychologisch effect. “We houden ervan om informatie te krijgen die ons geloof en onze mening bevestigen. Het nieuws triggert emoties en zorgt ervoor dat mensen het bericht leuk vinden, erop reageren en delen. Het systeem van Facebook zorgt er weer voor dat nog meer mensen het bericht te zien krijgen.”

De meest fervente gebruiker van fake news  is de president van de Verenigde Staten: Donald Trump. Veel mensen denken zelfs dat hij de term heeft bedacht.

Craig zag het gebeuren. “Trump zag een term voorbij komen die de legitimiteit van zijn verkiezing ondermijnde. In een persconferentie wijst hij naar een journalist van CNN en zegt: ‘You are fake news’. Hij zet hiermee de term in om in zijn voordeel te werken.”

Het is het eind van de oorspronkelijke betekenis en het doel van fake news  zoals Craig het gebruikte. “Trump verandert de betekenis naar ‘nieuws dat hem niet zint’. Dit maakt het bijna onmogelijk om de strijd tegen manipulatie op nepnieuwspagina’s voort te zetten. Wereldwijd helpt de term nu om kritische media de mond te snoeren. Het woord fake news  komt dagelijks voorbij, maar waar de term inhoudelijk voor staat, wordt nauwelijks meer besproken.”

Politici lijken ‘fake news’ als (politiek) wapen te gebruiken.

Wat heeft het voor zin om nepnieuws te verspreiden? Allereerst levert het traffic op, websitebezoeken, likes en nieuwe volgers. Daarnaast wordt met advertenties op Facebook en op websites extreem veel geld verdiend. Tot slot is nepnieuws een politiek wapen: dankzij de snelheid van de online wereld, worden onwaarheden razendsnel verspreid.

In een tijd waar er meer aandacht dan ooit is voor onjuiste informatie online, blijkt tegelijkertijd uit een onderzoek van Silverman en zijn collega’s in 2017 dat posts met nepnieuws steeds meer bereik en engagement krijgen. De toename van de talloze factcheck-teams mogen we daarom toejuichen, maar het is niet de enige oplossing, volgens Craig. “We hebben onderzoek nodig naar ons online ecosysteem.”

Het voelt voor Craig alsof hij Frankenstein's monster heeft gecreëerd. “Het frustreert me en ik zou de term wegwensen als dat kon. Maar hij gaat niet meer weg.” De ontwikkeling van fake news  illustreert, volgens hem, hoe informatieverspreiding werkt. “Ik zie het als een sterke case study. In onze digitale omgeving kan je de werkelijkheid beïnvloeden door consistente herhaling en succesvolle verspreiding.”

Craig noemt de radicale verandering van de betekenis van fake news  alarmerend. De term maakt legitieme media monddood. “Het feit dat het zo dramatisch kan veranderen, is tekenend voor het gevaar van dit proces.”

Craig legt uit waarom hij denkt dat fake news is opgepikt. “Het is simpel en catchy. De woorden spreken elkaar ook tegen, want nieuws hoort samen te gaan met waarheid. De reden dat het zo populair is geworden, is ook de reden dat het nu zo moeilijk is om van de term af te komen.”

Hoewel hij het liefst fake news  nooit meer hoort, past hij het zelf heel soms nog steeds toe: “Ik gebruik het alleen wanneer het precies omschrijft wat ik wil zeggen.”

Telkens als Craig de woorden voorbij hoort komen, krimpt hij ineen. Heeft hij spijt dat hij heeft geholpen met het populariseren van het woord? “Nee, ik denk het niet. De verslaggeving van mijn collega’s en mijzelf in 2016 was belangrijk voor een groter begrip van informatieverspreiding en de rol van sociale media. Als de term - omdat het zo catchy en herkenbaar was - daarbij heeft geholpen, dan is dat positief. Daar zou ik niets aan veranderen.” 

Kunnen we nog wel geloven wat we lezen op online media? Volgens Craig is de nieuwsconsument zelf nu aan zet. “Helaas hebben nieuwsgebruikers nu meer verantwoordelijkheid dan voorheen. Passief consumeren kan niet meer. Je moet nagaan waar het nieuws vandaan komt en meerdere bronnen raadplegen. Dat is niet gemakkelijk en het zal even duren voordat we ons volledig aanpassen aan deze nieuwe manier van informatievergaring.”