De machtsstrijd om de IC-bedden

“Frustratie.” Dat is volgens Diederik Gommers het gevoel bij veel van zijn IC-collega’s in de zwaar getroffen regio’s van Nederland. Het is woensdag 21 oktober als we de intensivist van het Erasmus MC in Rotterdam spreken. Aanleiding is een klein maar opmerkelijk bericht in de Volkskrant. De Duitse deelstraat Noordrijn-Westfalen stelt tachtig bedden beschikbaar voor Nederlandse coronapatiënten die IC-zorg nodig hebben. De situatie in Nederlandse ziekenhuizen wordt door een nieuwe golf besmettingen als bedreigend beschouwd. ‘Sommige ziekenhuizen in grote steden zijn al gedwongen hun afdelingen voor niet-corona gerelateerde spoedeisende hulp tijdelijk te sluiten’, meldt de krant.

Maar het is de laatste zin die verbazing wekt: ‘Het Landelijk Coördinatiecentrum Patiënten Spreiding (LCPS) liet zondag weten dat er op dat moment wel nog voldoende beddencapaciteit was om patiënten in Nederland zelf op te vangen.’ Precies daar komt de frustratie uit voort die Gommers en zijn collega’s in de Randstad voelen. Zij vermoeden dat ziekenhuizen in andere regio’s ten onrechte hun deuren gesloten houden voor coronapatiënten uit het westen van het land, waar de tweede golf hard heeft toegeslagen. Kortom, er moet iets gebeuren.

De dag dat de Duitse minister van Volksgezondheid Duitse IC-bedden laat gereedmaken, liggen er in Nederland in totaal 899 patiënten op afdelingen voor intensive care. Van hen hebben er 419 covid. De totale Nederlandse IC-capaciteit bestaat volgens het interne overzicht van het LCPS die dag uit 1064 IC-bedden. Wat is er met die overige 165 bedden aan de hand dat we onze oosterburen al om hulp moeten vragen?

Duidelijk is dat de last van het toenemende aantal corona patiënten niet gelijkelijk over alle ziekenhuizen is verdeeld. ‘Sommige ziekenhuizen houden vast aan eerder gemaakte afspraken, waarin staat dat we zoveel mogelijk vasthouden aan reguliere zorg’, zegt Gommers. Dat leidt ertoe dat ziekenhuizen in de hardst getroffen regio’s hun reguliere zorg harder moeten afschalen, door bijvoorbeeld zware operaties uit te stellen, of zelfs de spoedeisende zorg te sluiten. Terwijl ziekenhuizen in andere regio’s vasthouden aan reguliere zorg en coronapatiënten weigeren. ‘We zijn hard bezig om die eerdere afspraken van tafel te krijgen’, meldt Gommers

Twee dagen later, op vrijdag 23 oktober, lijkt de nood echt aan de man te zijn. Het  NOS Journaal opent met het nieuws dat twee coronapatiënten per helikopter vanaf het Flevoziekenhuis in Almere naar de IC in het Duitse Münster worden gevlogen. ‘Om de druk op Nederlandse ziekenhuizen te verlichten’, zegt presentator Astrid Kersenboom.  

‘Op die specifieke ochtend zaten wij klem’, herinnert Ernst Kuipers zich. ‘Er moesten twee patiënten uit een ziekenhuis weg. En wij hadden niet een IC-bed beschikbaar waar we veilig – zonder op de ontvangende plek de patiëntenzorg in het gedrang te brengen – een patiënt konden opvangen. Alle ziekenhuizen in Nederland zeiden op dat moment: ik moet zelf al patiënten verplaatsen. Of: ik heb wel een IC-bed, maar ik heb hier zelf een patiënt liggen die zo kritisch is dat ik verwacht dat ik dat bed binnen nu en een paar uur nodig heb.’ 

Begeleid door het roffelende geluid van de wieken, stijgt daarom die dag een gele traumahelikopter op vanaf het landingsplatform van het ziekenhuis, met daarin de eerste coronapatiënt die sinds het uitbreken van de tweede golf naar Duitsland wordt overgeplaatst. Behalve de NOS zijn RTL Nieuws, SBS6, ANP, en Omroep Flevoland opgetrommeld om het dramatische moment te komen filmen en het item later die dag uit te zenden. Kuipers: ‘In Duitsland was een zeer groot contingent beschikbaar. Dus hebben we de Duitse bedden als een ventiel gebruikt.’ 

Volgens het LCPS liggen die vrijdag 948 patiënten op de Nederlandse intensive care-afdelingen, van wie 472 met corona. De totale capaciteit op 23 oktober is 1073 IC-bedden, dus 125 bedden meer dan er daadwerkelijk zijn bezet. 

Daarmee geconfronteerd, laat Ernst Kuipers weten dat dit niet veel is. ‘We hebben in Nederland ongeveer 75 IC’s, dus dat wil zeggen dat iedere IC voor 24 uur anderhalf tot twee bedden vrij heeft. Die reserve heb je nodig voor de aanwas van coronapatiënten die je sowieso hebt. Maar ook voor je spoedzaken: patiënten die een groot ongeval hebben gehad, of een hartaanval. Verder voor de patiënten die doorstromen uit de kliniek omdat hun toestand verslechtert. En voor patiënten die een ingrijpende operatie hebben ondergaan en daarna naar de IC moeten. Dus die 1 tot 2 vrije IC-bedden is een heel beperkte capaciteit.’ 

De vraag is hoe die 125 onbezette IC-bedden zijn verdeeld over de Nederlandse ziekenhuizen. Maar daarover zegt Kuipers’ woordvoerder: “Dat is vertrouwelijke informatie en die kan ik niet geven.” 

Argos kreeg toch inzage in de vertrouwelijke en gedetailleerde gegevens van het LCPS. Daaruit blijkt dat er op 23 oktober wel degelijk IC-bedden beschikbaar waren. De regio Noord (Friesland en Groningen) telde 29 vrije IC-bedden die geschikt zijn voor covid-zorg, verdeeld over 9 ziekenhuizen. De regio Zuid-West, de regio van Kuipers’ eigen Rotterdam, telde maar liefst 38 vrije IC-bedden. Omdat in die regio 10 ziekenhuizen covid-zorg verlenen, betekent dit dat er gemiddeld bijna 4 IC-bedden per ziekenhuis beschikbaar waren. Dat is meer dan het anderhalve bed dat volgens het LCPS uit voorzorg vrij moet zijn.  

Toch bestaat er weinig misverstand over de boodschap die in de berichtgeving over de helikoptervlucht verpakt zit: de situatie is zo nijpend, dat dit radicale besluit absoluut noodzakelijk is. Ook Kuipers vindt de beslissing nog steeds te verdedigen. ‘Wat u weergeeft, is een meting op één specifiek moment op één dag. Zonder dat je kijkt naar de dynamiek van het geheel. Hoeveel patiënten lagen er in die 9 ziekenhuizen in de regio Noord op dat moment bijvoorbeeld op een operatieafdeling en daarna door moesten naar een IC-bed?’

Medici zijn het erover eens dat overplaatsing van coronapatiënten naar Duitsland zeer ingrijpend en belastend is, zowel voor de patiënt en de familie als voor de zorgmedewerkers. Het verplaatsen van patiënten naar Duitsland ‘is het laatste wat je wilt’, zegt intensivist Diederik Gommers diezelfde avond op tv in de talkshow Jinek.   

Gommers weet waarover hij praat. Tijdens de eerste golf werden ook Nederlandse patiënten naar Duitsland gebracht. ‘We hebben echt vreselijke brieven gehad met verhalen van mensen’, vertelt de IC-chef van het Erasmus MC tegen Jinek. ‘Hoe hun partner daar goede zorg kreeg, maar: ver weg. Geen contact, dokters die geen tijd voor ze hadden. Allemaal simpele dingen, maar dat zijn wel heel belangrijke dingen voor dit soort ziektebeelden.'  

Gommers’ collega Armand Girbes, hoofd van de IC-afdeling in het VU Medisch Centrum, vindt het daarom voorbarig om nu al covid-patiënten naar Duitsland te verplaatsen. ‘Ik verbaas me erover dat we in deze fase al leunen op de hulp van Duitsland’, zegt hij. ‘Ik dacht dat we dat pas zouden doen als we echt enorm omhoog zitten. Maar deze tweede golf is voor de intensive care-afdelingen nu nog helemaal niet zo super hoog.’  

‘Als ik zie dat er in Nederland 472 covid-patiënten op de intensive care liggen, zoals dat die vrijdag het geval was, dan maakt niemand mij wijs dat er op dat moment nergens in het land geen plek meer is. Dat aantal van 472 is immers nog ver verwijderd van het maximale aantal covid-patiënten en totaal aantal patiënten dat in de eerste golf op de IC lag. Het maakt duidelijk hoe weinig vet wij eigenlijk op de botten hebben. Ons systeem kent heel weinig reserves en ook de flexibiliteit is erg laag.’ 

Wat maakte de situatie zo nijpend dat de overplaatsing naar Duitsland onvermijdbaar was? Feit is dat Ernst Kuipers als hoofd van het Landelijke Coördinatiecentrum Patiënten Spreiding (LCPS) op dat moment weinig middelen in handen heeft om ziekenhuizen te dwingen hun deuren open te zetten voor extra coronapatiënten.

Ziekenhuizen moeten sinds deze zomer driemaal per dag in een Excelsheet aangeven hoeveel bedden beschikbaar zijn voor overplaatsing van coronapatiënten. Deze Excelsheet gaat naar een van de elf regionale centra van de gezamenlijke ziekenhuizen, het Regionale Overleg Acute Zorgketen (ROAZ). De ROAZ’en geven aan het LCPS door hoeveel bedden beschikbaar zijn voor patiënten uit hun regio. In dezelfde sheet kunnen zij ook aangeven of zij bedden tekortkomen. Als een ziekenhuis schrijft dat het nul bedden beschikbaar heeft, omdat het de bedden liever reserveert voor latere zorg of ze anderszins wil gebruiken, staat het LCPS van Kuipers met lege handen. Kuipers kan wel coördineren, maar kan het beschikbaar stellen van bedden niet afdwingen. 

‘Het is gewoon echt niet meer van deze tijd dat we gaan bellen en faxjes rondsturen om te horen of er ergens een bed voor iemand is’, zegt hij daarover in juni tegen Nieuwsuur. Kuipers’ positie is een lastige. Behalve ziekenhuisdirecteur is hij ook verantwoordelijk voor de landelijke spreiding van corona patiënten. Die dubbelfunctie leidde volgens Nieuwsuur geregeld tot botsingen met andere ziekenhuisdirecteuren die met tegenzin ziekenhuisbedden beschikbaar stellen. 

Dat moet veranderen, vindt Kuipers. Gepland of niet, na de dramatische televisiebeelden van een helikopter die Nederlandse patiënten naar het buitenland vervoert, krijgt Kuipers de middelen die hij nodig denkt te hebben. Terwijl het NOS Journaal bericht over het 'verlichten van druk op de ziekenhuizen' is het effect van de overplaatsing in politieke zin het tegenovergestelde.  

Diezelfde middag heeft hij namelijk een belangrijke afspraak met de minister voor Medische Zorg en Sport, Tamara van Ark. Terwijl in Almere de tweede helikoptervlucht vertrekt, bespreekt Kuipers in een Zoom-meeting met Van Ark wat hij al maanden hebben wil: centrale en dwingende regie vanuit het LCPS over de IC-bedden van de ziekenhuizen in Nederland. Nu dus met steun van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.

‘s Avonds schuiven Kuipers en minister Van Ark aan bij de talkshow OP1, waar zij het nieuwe plan uit de doeken doen. ‘Je wilt geen willekeur; dat je in de ene regio nog wel een operatie kan krijgen en in de andere niet’, legt de minister uit. ‘Met dit plan geven we de club van Ernst Kuipers, het LCPS het mandaat om tegen ziekenhuizen te zeggen: hier zijn de patiënten die we landelijk over jullie verdelen.’ Presentator Hugo Logtenberg constateert: ‘Meneer Kuipers, u heeft nu het mandaat waarvan iedereen dacht dat u het al had.’  

Sindsdien is het aantal coronapatiënten op de IC gestegen tot ruim boven de 600, 200 meer dan op 23 oktober. Er zijn geen nieuwe patiënten per helikopter naar Duitsland gevlogen. De twee patiënten uit het Flevoziekenhuis die naar Duitsland werden overgeplaatst, zijn inmiddels thuis.