We zitten inmiddels in week twee van het openlijk gewapende conflict tussen Israël en Iran. De wereldpers focust zich daarbij vooral op raketten en de mogelijkheid van Amerikaanse marineschepen in de Perzische Golf. Wat onderbelicht blijft, is het diplomatieke schaakspel dat parallel aan het geweld plaatsvindt.
Hoe paradoxaal het ook klinkt: ondanks drones in de lucht en generaals aan de tekentafel, zijn we dichter bij een diplomatiek compromis dan bij totale escalatie.
Achter gesloten deuren wordt al gesproken over lijnen, voorwaarden en gezichtsreddende uitwegen.
Dat is tenminste wat Iran lijkt te denken op dit moment.
In Iran wordt de opleiding van diplomaten niet aan het toeval overgelaten. Het Perzische land opereert al decennialang in een complex geopolitiek krachtenveld. Dat maakt diplomatie een overlevingsstrategie.
De Iraanse sjah rekruteerde vroeger diplomaten uit de westers georiënteerde elite, vaak met opleidingen in Parijs of Londen. Onder de Islamitische Republiek veranderde dat radicaal. Diplomatie werd vanaf 1979 onderdeel van de revolutionaire strijd. Nieuwe instituten moesten diplomaten opleiden volgens revolutionaire waarden.
En zoals bij alles in Iran, kijkt de ayatollah mee. Vaak van heel dichtbij.
(tekst loopt door onder kader)
Ali Khamenei bemoeit zich tot in de kleinste details. De recente bliksemsnelle promotie van Saeed Khatibzadeh binnen het ministerie van Buitenlandse Zaken lijkt dan ook rechtstreeks afgestemd met het bureau van de Opperste Leider.
Khatibzadeh is een voormalig lid, woordvoerder en directeur van de belangrijkste denktank van het land, het aan het Buitenlandministerie gelieerde Instituut voor Politieke en Internationale Studies (IPIS). We kennen hem vooral als een architect van soft power.
Nieuwssite Iran International spitte in 2023 duizenden e-mails door en onthulde dat Khatibzadeh een centrale rol had gespeeld in een door Teheran opgezette beïnvloedingscampagne. Doelwit daarvan waren prominente westerse denktanks en academische instellingen.
(tekst loopt door onder foto)
Saeed Khatibzadeh spreekt de pers toe in 2022
Als gevolg van dit schandaal kwamen tal van gerespecteerde experts onder verdenking te staan. De International Crisis Group, een gezaghebbende denktank die herhaaldelijk wordt genoemd in de gelekte documenten, ontkent de beschuldigingen.
Volgens de organisatie was het contact met het kantoor van Khatibzadeh onderdeel van regulier netwerkonderhoud en onderzoek. Geen aanwijzing voor beïnvloeding.
Voor de buitenwereld was dit de eerste echte kennismaking met Khatibzadeh. Dat uitgerekend hij de regie kreeg over een verfijnde beïnvloedingscampagne richting het westen, zegt veel over zijn positie binnen het regime.
Toen hij eind januari werd benoemd tot onderminister van Buitenlandse Zaken – midden in een uiterst precair moment voor Iran – was één ding duidelijk: dit is een speler van gewicht. En iemand om scherp in het vizier te houden.
Een van de grootste uitdagingen voor de Iraanse diplomatie is het ontcijferen van de Amerikaanse intenties. In een interview met BBC-correspondent Lyse Doucet zei Khatibzadeh dat er via zogeheten backdoor channels contact is met de VS.
De Iraanse onderminister beklaagde zich over tegenstrijdige signalen. Washington ontkent via diplomatieke achterkanalen betrokkenheid bij de Israëlische aanvallen, maar beweert in het openbaar het tegenovergestelde. Volgens Khatibzadeh is het zelfs de Amerikaanse regering die Iran heeft benaderd — via Europese hoofdsteden en Golfstaten — en niet andersom.
Khatibzadeh moet bij het ontcijferen van de Amerikaanse communicatie goed letten op Marc Rubio. Deze politicus zit inmiddels in de machtigste positie na Trump. Als minister van Buitenlandse Zaken én National Security Advisor is hij de man die nu in Trumps oor fluistert.
(tekst loopt door onder foto)
Rubio was ooit een uitgesproken tegenstander van Trump. Tijdens de Republikeinse voorverkiezingen liep hun strijd zo uit de hand dat het debat op een gegeven moment ging over elkaars handen.
Rubio suggereerde in 2016 dat Trump kleine handen had. ‘En je weet wat ze zeggen over mannen met kleine handen.’ Trump reageerde live op televisie: ‘Ik kan je verzekeren dat er geen probleem is.’ Volgens hem was het juist Rubio die kleine handen had.
Hoe dan ook – kleine handen of niet – Rubio is inmiddels Trumps belangrijkste vertrouweling als het over Iran gaat.
(tekst loopt door onder foto)
Marco Rubio omringd door collega-ministers uit andere landen (c) Ozan Kose / ANP Foto
De Republikein bekleedt een uitzonderlijke dubbelrol. Hij is zowel minister van Buitenlandse Zaken als nationaal veiligheidsadviseur. Niet sinds Henry Kissinger begin jaren zeventig zijn die twee machtige functies in één persoon verenigd geweest.
Rubio’s combinatie van staats- en veiligheidsportefeuilles is historisch en uitzonderlijk. Ze geeft hem ongekende invloed op zowel diplomatieke als veiligheidsbeslissingen.
De VS hanteren bewust een beleid van strategische dubbelzinnigheid. Publieke dreiging en stille diplomatie gaan hand in hand. Israël mag het vuile werk opknappen. Die aanpak past naadloos in Rubio’s visie.
Dat leidt tot een paradox. Hoe harder de Amerikaanse retoriek, hoe kleiner de kans op oorlog.
De achterban van Trump is hopeloos verdeeld over Iran. De isolationisten binnen de MAGA-beweging willen vooral geen nieuwe oorlog. Zeker geen conflict dat olieprijzen omhoog jaagt en de Straat van Hormuz blokkeert.
In de VS is de benzineprijs heilig. Daarom zijn ook Rubio’s opties beperkt. Diplomatie is, hoe ironisch ook, de enige realistische route.
Teheran stelt één voorwaarde. De Israëlische aanvallen moeten stoppen. In ruil daarvoor wil het praten over Amerikaanse eisen – en daarbij ligt alles op tafel. Zolang Washington zich militair afzijdig houdt, blijft er ruimte voor diplomatie.
De ayatollah’s diplomaten weten dat ook kleine handen in Washington grote knoppen kunnen indrukken. Maar ze weten ook dat diezelfde handen beven zodra de Straat van Hormuz wordt afgesloten en de pomp in Texas roodgloeiend staat.
Khatibzadeh rekent op dat besef.
Bouzerda richt zich met name op het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Dankzij zijn talenkennis en uitgebreide netwerk treedt hij vaak op als duider in verschillende media. Hij presenteerde onder andere de podcastserie De Arabische Lente: 10 jaar later, waarin hij samen met gasten als journalist Joris Luyendijk en schrijver Hassnae Bouazza terugblikt op de volksopstanden die in 2010 begonnen. In de serie worden niet alleen de oorzaken en gevolgen van de Arabische Lente besproken, maar ook de huidige situatie in de regio en de mogelijkheid van nieuwe protesten.
Bouzerda schrijft regelmatig voor De Groene Amsterdammer en NRC Handelsblad, waar hij zich richt op internationale politiek en maatschappelijke kwesties.