de geschiedenis van nu #2

Deze week: in een artikel op het Russische online platform The Village vertellen Moskouse geschiedenisdocenten hoe ze omgaan met bemoeienis van het Kremlin sinds Poetin op 24 februari Oekraïne binnenviel. Een verhaal uit de kritische marge van de Russische media, dat een ander licht werpt op een mediaoffensief dat wél miljoenen Russen heeft bereikt: de historische videocolleges die het Ministerie van Onderwijs op scholieren afvuurt.

Welke geschiedenislessen krijgen Russische kinderen nu op school? Vrijdag 25 maart verscheen op het Russische online platform The Village een artikel waarin geschiedenisdocenten uit Moskou vertellen hoe hun beroep is veranderd sinds het begin van de ‘speciale operatie’ in Oekraïne. Leraren op middelbare scholen krijgen uit de klas veel vragen over wat er aan de hand is, maar als ze naar eigen inzicht antwoorden is de kans op ontslag groot. De overheid zet scholen zwaar onder druk. Het artikel waarschuwt dat het vak geschiedenis een ‘regelrecht slagveld’ kan worden, waar historische feiten worden gemanipuleerd om ‘een verhaallijn te vormen die beter kan onderbouwen wat er nu gebeurt.’

The Village is een hippe en kritische nieuwsbron. Op 4 maart werd het verboden door de Russische autoriteiten. De redactie heeft Rusland verlaten en werkt nu grotendeels vanuit de Poolse hoofdstad Warschau. De website van The Village is alleen nog toegankelijk voor Russen die een VPN gebruiken, en dus zullen maar weinig mensen in Rusland hebben gelezen wat ik heb gelezen. Toch geeft het artikel van 25 maart een waardevolle analyse, en biedt het van onderaf inzicht in een mediaoffensief dat juist wél miljoenen Russen bereikte: de campagne die het Kremlin heeft gelanceerd om Russische scholieren in te prenten dat Oekraïne altijd deel van Rusland is geweest, dat Oekraïense nationalisten fascisten zijn, en dat de NAVO een roekeloze agressor is. Manipulatie van historische feiten om het heden te verklaren. 

Kremlin-educatie

Ook in Nederland trok de Russische onderwijscampagne aandacht. Het kwam zelfs even voorbij op het journaal. In een sterk geënsceneerd videocollege kregen Russische scholieren de oorlog in Oekraïne uitgelegd als een rechtvaardig en noodzakelijk ingrijpen door Rusland. De video van dertig minuten was donderdagmiddag 3 maart live te zien op de officiële pagina van het Russische Ministerie van Onderwijs. De hoofdrolspelers waren de lieflijke twaalfjarige Sofia, de serieuze tv-journalist Denis Poloentsjoekov, en ‘militair expert’ Pjotr Isjkov. Sofia stelde vragen over de ‘bevrijdingsmissie in Oekraïne.’ Poloentsjoekov en Isjkov voorzagen haar van antwoorden over de geschiedenis van twee broedervolken, de rol van de NAVO en het gevaar van nepnieuws. 

Het propaganda-college van 3 maart is geen losstaande productie. Het filmpje, getiteld ‘Verdedigers van de vrede’, is onderdeel van een reeks lezingen gemaakt door de overheid. Die reeks loopt al sinds september 2020. In tientallen video’s krijgen Russische scholieren, ouders en leraren patriottistische lessen voorgeschoteld. Sinds Poetins aanval op Oekraïne is de productie opgeschaald en zijn nieuwe afleveringen verschenen over bescherming van jonge generaties tegen desinformatie en over het waarmaken van je kinderdromen ten tijde van een ‘grote verandering’. 

Vragen zonder script

Deze online colleges zijn een duidelijk voorbeeld van de Russische staatspropaganda, en werden in Rusland miljoenen keren bekeken. De geschiedenisles van 3 maart bij uitstek laat zien hoe het Kremlin wil dat gesprekken over de oorlog in de klas verlopen. Maar wacht even. Het Russische ministerie van Onderwijs wil ook doen vergeten dat dit strak geregisseerde lesuurtje ver afstaat van de realiteit in een Russisch klaslokaal. Niet alle Russische leerlingen kunnen een brave Sofia zijn, met blauwe linten verweven in twee lange vlechten over hun schouders. Niet alle Russische leraren zullen lijken op Poloentsjoekov, de tv-presentator die ook lid is van het ‘Al-Russisch Volksfront’, een politiek-maatschappelijke organisatie met Poetin aan het hoofd. En er moeten in Rusland toch ook militaire historici zijn wiens academische verdiensten wél te traceren zijn, in tegenstelling tot die van de als ‘expert en auteur van vele publicaties’ gepresenteerde Isjkov?

De gelikte video’s die het Kremlin publiceert voor een schoolgaand publiek zijn niet alleen te interpreteren als propagandistische toneelstukjes opgevoerd door platte personages. Dat het Kremlin zich inspant om antwoorden te formuleren voor de jongere Russische generaties laat ook zien dat die generaties antwoorden nodig hebben, dat de regering probeert de gaten in hun informatievoorziening te dichten voordat iemand anders dat doet. 

Kinderen vragen zich af waar Rusland in hemelsnaam mee bezig is. Die vragen stellen ze ook hardop tijdens de geschiedenisles op school. Het Kremlin is zich daarvan bewust en grijpt in. Met lesprogramma’s, protocollen en instructiebijeenkomsten voor docenten dringt de overheid het klaslokaal binnen. Het artikel van The Village opent met de constatering dat zoals de oorlog in Rusland nu een ‘speciale operatie’ wordt genoemd, Poetins narratief van het verleden op vergelijkbare wijze binnenkort ‘geschiedenis’ zal heten. 

De waarheid laat je thuis

In Moskou nam de inmenging van het Kremlin in het onderwijs de vorm aan van een online vergadering waarin geschiedenisdocenten werden toegesproken door Margarita Simonjan, de hoofdredacteur van het in Nederland geblokkeerde Russia Today, en door Maria Zacharova, vertegenwoordiger van het Ministerie van Binnenlandse zaken. De boodschap was dat docenten best hun eigen mening mogen hebben, maar dat daar op hun werk geen plek voor is. Leraren zijn in dienst van de overheid en moeten de visie van het Kremlin uitdragen. 

Aan The Village vertellen de geschiedenisleraren uit de Russische hoofdstad anoniem hoe zij naar die bijeenkomst met Simonjan en Zacharova luisterden, hoe ze de druk van het Kremlin ervaren en hoe ze antwoord proberen te geven op vragen uit de klas. Want inderdaad, vooral de wat oudere leerlingen vanaf een jaar of vijftien stellen voortdurend vragen. Ze zijn handig met internet en lezen daar dingen die niet stroken met de propaganda, en ze zien hoe hun omgeving in rap tempo verandert, hoe winkels sluiten en bedrijven zich terugtrekken uit het land.

Voldemort

‘Zoals we van Harry Potter leerden: je moet Voldemorts naam juist hardop uitspreken,’ zo legt een dappere docent uit waarom hij in de klas toch het verboden woord ‘oorlog’ in de mond neemt in plaats van het voorgeschreven ‘speciale operatie’. Hij wil dat zijn leerlingen begrijpen hoe oorlog en onderdrukking werken, en daarom bespreekt hij met hen het verleden van de Goelag, en van de Eerste en Tweede Wereldoorlog. 

Sommige van de geïnterviewde docenten denken dat vooral de invloed van zelfcensuur groot zal zijn op het curriculum, meer dan de protocollen van het Kremlin. Anderen zijn er wel degelijk van overtuigd dat de ‘speciale operatie’ een eigen hoofdstuk zal krijgen in de lesboeken. Over het narratief van dat hoofdstuk hoeft geen twijfel te bestaan: de methode die in Rusland sinds dit jaar voor het vak geschiedenis wordt gebruikt is geredigeerd door Vladimir Medinski. Medinski, voormalig minister van Onderwijs, leidt nu het Russische onderhandelingsproces met Oekraïne en staat volledig in dienst van Poetin.

De geschiedenisles is deel van het slagveld geworden. Het educatieve offensief van de overheid toont aan dat hier iets te verliezen valt.  De dynamiek in een echt klaslokaal verloopt niet volgens script, en dat probeert het propagandistische geschiedenislesje van 3 maart de kijker te doen vergeten. ‘Waarom? En hoe was dat vroeger dan?’ Kinderen zullen die vragen blijven stellen, daaraan herinnert het artikel van The Village. Misschien zullen sommige docenten in het Rusland van nu een manier vinden om door te laten schemeren wat de ‘speciale operatie’ in Oekraïne eigenlijk is. Zeker is dat van bovenaf steeds luider zal klinken dat Poetins ‘geschiedenis’ de geschiedenis is. 

Dit is een bijdrage van Sophie Polm, stagiair bij OVT en masterstudent Russisch en geschiedenis.